Θυμός – ένα ανεξερεύνητο συναίσθημα
Συγγραφέας Βασίλειος Θεοδώρου Γράφτηκε στις ,
Ο θυμός είναι ένα συναίσθημα που συνδυάζει γνωστικά, ψυχοφυσιολογικά, συμπεριφορικά και κοινωνικά συστατικά. Μια σωστή αναλογία θυμού, εκφρασμένη κάτω από τις σωστές συνθήκες, κάνει καλό στην ψυχική υγεία. Άλλωστε ο πρωταρχικός ρόλος του θυμού είναι να κινητοποιήσει τον άνθρωπο, ώστε να αντιμετωπίσει επιτυχώς δυσάρεστες καταστάσεις – κυρίως να προστατευτεί από μεταφορικούς και πραγματικούς άρπαγες.
Συνηθίζουμε να εξετάζουμε το θυμό σε συνάρτηση με την επιθετική συμπεριφορά ή την επιθετικότητα και συχνά οι έννοιες συγχέονται. Επιθετική συμπεριφορά ή επίθεση, συνήθως, ονομάζουμε αυτό που μπορούμε να δούμε – να παρατηρήσουμε, ενώ επιθετικότητα ονομάζουμε την εσωτερική ετοιμότητα για επίθεση. Μόνο το 10% των εκδηλώσεων θυμού συνοδεύεται από επιθετικότητα που εκφράζεται. Στους περισσότερους ανθρώπους ή/και στις περισσότερες καταστάσεις ο θυμός δεν εξωτερικεύεται.
Τι είναι ο θυμός
Είναι μια υποκειμενική συναισθηματική κατάσταση που χαρακτηρίζεται από την παρουσία φυσιολογικής διέγερσης και ανταγωνιστικών γνωσιακών κατασκευών*. Αυτή η συναισθηματική κατάσταση ετικετοποιείται**, με αποτέλεσμα να αναγνωρίζεται κάθε φορά από τον οργανισμό ως θυμός και γενικεύεται. Κάθε φορά λοιπόν που εσωτερικά ή εξωτερικά ερεθίσματα προκαλούν όμοια σωματικά συμπτώματα, αυτά εκλαμβάνονται ως θυμός. Το άτομο αδυνατεί να αγνοήσει τα ερεθίσματα αυτά και συνηθίζει να αντιδρά κάθε φορά με διέγερση.
Τι προκαλεί το θυμό;
Ο θυμός είναι αποτέλεσμα μιας ματαίωσης, ενός επερχόμενου κίνδυνου ή της πίστης του ατόμου ότι συνέβη κάτι άδικο. Τα ερεθίσματα μπορεί να είναι διαπροσωπικά ή/και κοινωνικά. Μπορεί να αφορούν εξωτερικές καταστάσεις ή εσωτερικά ερεθίσματα (αναμνήσεις ή εικόνες του μυαλού από υποθετικές καταστάσεις). Με την καθοριστική συμμετοχή του εγκεφάλου, ειδικότερα του μεταιχμιακού συστήματος και του υποθαλάμου (αμυγδαλοειδής πυρήνας), τα παραπάνω ερεθίσματα οδηγούν στην αίσθηση του θυμού.
Η συνήθης αντίδραση των οδηγών σε ώρες αιχμής είναι ο θυμός, που επικεντρώνεται σε ότι μπορεί να προσωποποιηθεί άμεσα π.χ. στον προπορευόμενο οδηγό επειδή φρενάρει συχνά. Εξ’ αυτού προκαλείται στον οργανισμό νευροχημική διέγερση μέσω της οποίας ο θυμός μετατρέπεται σε άγχος. Το άγχος οδηγεί με τη σειρά του σε μια ψυχολογική «υπερχείλιση», ένα ξέσπασμα. Η συχνή επανάληψη αυτής της διαδικασίας οδηγεί στην υιοθέτηση των ξεσπασμάτων θυμού ως τρόπου άμεσης αγχόλυσης. Πρόκειται λοιπόν για ένα φαύλο κύκλο θυμού – ξεσπάσματος – ανακούφισης που εκπαιδεύει το άτομο στις αντιδράσεις θυμού. Αυτός ο «βρασμός ψυχής» που συνοδεύεται από απογοήτευση, εκδηλώνεται τελικά με τη μορφή στρες, επιθετικότητας, κατάθλιψης ή ακόμα και σωματικής ασθένειας.
Ο θυμός ακολουθεί συχνά και το φόβο, όταν αυτός έχει περάσει, αλλά η συνεχιζόμενη ενόχληση από τα συμπτώματα άγχους πυροδοτεί ανησυχία (π.χ. η μαμά προς την κόρη: «γιατί έμεινες τόσο αργά έξω, νόμιζα ότι είχες πάθει κάτι»). Η γενική σωματική κατάσταση (κόπωση, πείνα, κούραση κ.α) του ατόμου επηρεάζει την πυροδότηση του θυμού και την έντασή του. Οι ειδικοί βλέπουν το θυμό σαν μια αποτελεσματική αντίδραση εξισορρόπησης στο στρες, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι τον θεωρούν καλό για την υγεία του ανθρώπου.
Μπορούμε να διαχωρίσουμε δυο τύπους θυμού, αυτόν που πηγάζει από τις καταστάσεις και συγκεκριμένα από τη ματαίωση ή την απογοήτευση της στιγμής και τον προδιαθεσιακό, δηλαδή αυτόν που σχετίζεται με τις ατομικές διαφορές.
Το αν ο θυμός αποτελεί τελικά προβληματική συμπεριφορά εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ένταση, τη συχνότητα και τη διάρκειά του, σε συνάρτηση με τη γενικότερη λειτουργικότητα του ατόμου. Ωστόσο οι καταστροφικές συνέπειες του θυμού στην ψυχική και σωματική υγεία του ατόμου έχουν πλέον τεκμηριωθεί και ερευνητικά. Το κόστος μπορεί να είναι άμεσα κοινωνικό και ψυχολογικό, μακροπρόθεσμα δε και σωματικό (σχετίζεται με υψηλά ποσοστά στεφανιαίας νόσου). Οι ακραίες εκδηλώσεις θυμού, χωρίς εξωτερικό ερέθισμα, μπορεί να οφείλονται σε παθολογικά ορμονικά ή γονιδιακά αίτια (π.χ. όγκος στο μεταιχμιακό σύστημα του εγκεφάλου, υψηλή τεστοστερόνη, ιός της λύσσας, προεμηνορρυσιακό σύνδρομο, υπογλυκαιμία).
* Γνωσιακές κατασκευές ή Γνωσίες ονομάζονται οι γνώσεις του εγκεφάλου για τον εξωτερικό κόσμο, που παίρνουν, ανάλογα με την περίσταση, ονόματα όπως: προσδοκίες, εξηγήσεις, κρίσεις, κ.α.
** Η ετικετοποίηση είναι διαδικασία ταξινόμησης ερεθισμάτων κάτω από μια ετικέτα, π.χ. θυμός που βοήθα τον οργανισμό στην κατανόηση του περιβάλλοντος (εσωτερικού και εξωτερικού).
