ΤΙ ΣΥΜΒΑΙΝΕΙ ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΔΡΙΚΗ ΥΠΟΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑ
Συγγραφέας Χάρης Χηνιάδης Γράφτηκε στις ,
Περιβάλλον και γενετική
Στη διάρκεια των τελευταίων 40 ετών το ποσοστό της υπογονιμότητας στα ζευγάρια έχει τετραπλασιαστεί, από 4% το 1965 σε 10% το 1982 και 16% σήμερα. Στις μέρες μας ο πιο συχνά απαντώμενος λόγος υπογονιμότητας είναι ο χαμηλός αριθμός σπερματοζωαρίων στους άντρες. Τι συμβαίνει λοιπόν και όλα πάνε στραβά;
Κατά κάποιο τρόπο τίποτε δεν πάει στραβά. Απλά πολλοί παράγοντες επιδρούν σε μικρό βαθμό ο καθένας, αρκετά όμως ώστε συνολικά να αλλάξουν την εικόνα της ποιότητας του αντρικού σπέρματος.
Η εύθραυστη συμμαχία του Χρωμοσώματος Υ και του σπέρματος
Η παραγωγή σπέρματος στα αρσενικά κάθε είδους ελέγχεται από μια ποικιλία γονιδίων, τα οποία βρίσκονται κυρίως στο χρωμόσωμα Υ. Πριν από 30 εκατομμύρια χρόνια περίπου, όταν άρχισε η εξέλιξη των πιθήκων, ένα γονίδιο -που σήμερα ονομάζεται DAZ- μεταπήδησε από το χρωμόσωμα 3 στο Υ. Στη διάρκεια των εκατομμυρίων ετών και αλλαγών του γενετικού υλικού που ακολούθησαν, το χρωμόσωμα Υ συγκέντρωσε ένα μεγάλο αριθμό γονιδίων που ελέγχουν την αναπαραγωγή, τόσο στους ανθρώπους όσο και στους πιθήκους. Κατά τη διάρκεια της εξέλιξης, τα γονίδια που αυξάνουν τις σωματικές ικανότητες του άνδρα –περιλαμβανομένης και της ποιότητας του σπέρματος- μετατέθηκαν από τα αυτοσωμικά χρωματοσώματα –τα οποία δεν έχουν σχέση με το φύλλο- στο χρωμόσωμα Υ.
Σύμφωνα με τις πρόσφατες θεωρίες της εξέλιξης του Υ χρωμοσώματος, η παραπάνω μετατόπιση συνέβη διότι τα γονίδια τα οποία ελέγχουν χαρακτηριστικά που ευνοούν το ένα μόνο από τα δύο φύλλα συγκεντρώνονται σε περιοχές κοντινές σε αυτές που καθορίζουν το φύλλο του ανθρώπου. Έτσι το Υ χρωμόσωμα είναι το επιθυμητό περιβάλλον για τα γονίδια που ελέγχουν τις ικανότητες του ανδρικού φύλλου διότι δεν έρχεται σε επαφή με το γυναικείο χρωμόσωμα Χ και κατά συνέπεια δεν γίνεται ανταλλαγή γονιδίων που να ελέγχουν χαρακτηριστικά του φύλλου.
Το Υ χρωμόσωμα λοιπόν φιλοξενεί συγκεκριμένα γονίδια και τα προστατεύει από περαιτέρω ανασυνδυασμούς του γενετικού τους υλικού.
Δυστυχώς όμως η δομή του Υ χρωμοσώματος δεν είναι τόσο σταθερή όσο άλλων χρωμοσωμάτων επειδή δεν έχει το γονίδιο που είναι υπεύθυνο για τις «επισκευές» των λαθών που γίνονται κατά τη διαδικασία του διπλασιασμού του γενετικού υλικού. Αυτό σημαίνει ότι στο μέλλον οι άντρες μπορεί να έχουν όλο και αυξανόμενα προβλήματα αναπαραγωγής.
Με την εξαίρεση ίσως του γορίλα, ο άνθρωπος έχει τη χειρότερη ποιότητα σπέρματος από όλα τα θηλαστικά. Αυτό συμβαίνει γιατί η περιοχή όπου εδρεύουν τα γονίδια που ελέγχουν την παραγωγή του σπέρματος είναι η πιο εύθραυστη πάνω στο χρωμόσωμα Υ. Όμως το χρωμόσωμα Υ δεν ανασυνδυάζεται και δεν ανανεώνεται όπως όλα τα υπόλοιπα κατά τη διάρκεια της μίτωσης, και έτσι σταδιακά εκφυλίζεται. Κατά συνέπεια το Υ χρωμόσωμα –το οποίο ελέγχει το κατά πόσο το αρσενικό γίνεται άνδρας- χειροτερεύει από γενιά σε γενιά. Γίνεται έτσι εμφανές πως ίσως να μην αποτελεί τον πιο ασφαλή τόπο για τα γονίδια που ελέγχουν το σπέρμα.
Παρόλα αυτά, η συνεχής εξέλιξη της θεραπείας της ανδρικής υπογονιμότητας μας επιτρέπει να βοηθούμε τους άνδρες με χαμηλό ή και μηδενικό αριθμό σπερματοζωαρίων να τεκνοποιήσουν. Συλλέγουμε λοιπόν σπέρμα από τους όρχεις τους και το τοποθετούμε κατευθείαν μέσα στο γυναικείο ωάριο το οποίο και γονιμοποιείται. Η τεχνική αυτή λέγεται μικρογονιμοποίηση –ICSI-και μας δίνει έμβρυα τα οποία τοποθετούμε στη μήτρα.
Η διαδικασία αυτή είναι η μοναδική που μπορεί να βοηθήσει έναν άνδρα με κακή ποιότητα σπέρματος. Το μειονέκτημά της είναι ότι ουσιαστικά κληροδοτεί τα προβληματικά γονίδια στους αρσενικούς απογόνους του ασθενή. Έτσι δημιουργείται ένα επιπλέον δίλημμα για τους ιατρούς της υπογονιμότητας: ότι δηλαδή με την θεραπεία που παρέχουμε ευνοούμε την μεταβίβαση και διαιώνιση γονιδίων από πρακτικά μη γόνιμους πατέρες σε παιδιά τα οποία κατά πάσα πιθανότητα θα έχουν το ίδιο πρόβλημα στο μέλλον.
Η θετική όψη του ζητήματος είναι ότι αφενός όλοι οι άνθρωποι έχουν δικαίωμα στη χρήση της ευεργετικής τεχνικής της μικρογονιμοποίησης και αφετέρου η πρόοδος της ιατρικής μπορεί στο μέλλον να δώσει θεραπεία –ίσως σε γενετικό επίπεδο- στο πρόβλημα των ανδρών αυτών.
Θεωρίες σχετικά με την διαρκώς μειούμενη ποσότητα του ανδρικού σπέρματος
Έχει πλέον γίνει αποδεκτό ότι ένα σπέρμα με μετρήσεις κάτω από το όριο των 20 εκατομμυρίων σπερματοζωαρίων ανά κυβικό εκατοστό ( 20 million/ml) είναι συνδεδεμένο με μειωμένη γονιμότητα. Επιπλέον το ποσοστό των ανδρών που πέφτουν κάτω από αυτό το όριο αυξάνεται συνεχώς.
Υπάρχουν όμως απόψεις που λένε πως με διαφορετικές μεθόδους μέτρησης το πρόβλημα που ανακύπτει δεν είναι και τόσο σοβαρό. Πάνω από 60 διαφορετικές μελέτες από το 1930 μέχρι σήμερα αμφισβητούνται για τον τρόπο με τον οποίον έγινε η επιλογή των ασθενών και για τις διαφορετικές μεθόδους στατιστικής ανάλυσης των αποτελεσμάτων τους. Επίσης η μετάπτωση της ποιότητας του σπέρματος ακόμα και στον ίδιο άνδρα κάνει την εξαγωγή συμπερασμάτων ακόμη πιο δύσκολη.
Όμως πολλές μελέτες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η ποσότητα των σπερματοζωαρίων στο γενικό πληθυσμό πέφτει. Μια πρόσφατη μετα-ανάλυση των δεδομένων χρησιμοποίησε στατιστικές μεθόδους οι οποίες διορθώνουν τους παράγοντες που πιθανόν να επηρεάζουν το τελικό αποτέλεσμα. Το συμπέρασμα ήταν ότι στις ΗΠΑ υπάρχει μια στατιστικά σημαντική μείωση του αριθμού σπερματοζωαρίων στο ανθρώπινο σπέρμα από τα 113 στα 66 millions/ml τα τελευταία 25 χρόνια. Ταυτόχρονα ένας σημαντικός αριθμός προσεκτικά δομημένων Ευρωπαϊκών μελετών, που δύσκολα κάποιος στατιστικολόγος μπορεί να αμφισβητήσει, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι σε πολλές περιοχές της γης ο αριθμός των σπερματοζωαρίων πέφτει ταχύτατα.
Γιατί όμως πρέπει να ανησυχούμε αφού οι αριθμοί αυτοί (66 εκατομμύρια /κ.εκ. !) φαίνονται τόσο μεγάλοι και επιπλέον παράγονται 1,000 περίπου σπερματοζωάρια κάθε δευτερόλεπτο;
Η απάντηση έγκειται στο ότι χρειάζονται πολλά εκατομμύρια σπερματοζωάρια να κολυμπήσουν σε όλη τη διαδρομή της μήτρας και της σάλπιγγας προς το ωάριο και μόλις μερικές εκατοντάδες από αυτά φθάνουν στον τελικό τους προορισμό. Αν λοιπόν ένας κατά τ’ άλλα «ασήμαντος» παράγοντας επιδράσει, μπορεί ένας άνδρας που βρίσκεται στο μεταίχμιο της υπογονιμότητας να καταστεί πρακτικά υπογόνιμος.
Περιβαλλοντικοί παράγοντες
Ο άνδρας είναι ευαίσθητος στις περιβαλλοντικές αλλαγές. Μπορεί να υπάρχει μια συνεχής παραγωγή σπερματόζωων καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του άνδρα (ο Charlie Chaplin έγινε μπαμπάς στα 80 του!), αλλά το σπερματοζωάριο χρειάζεται 70 μέρες από τη στιγμή που θα παραχθεί μέχρι να ωριμάσει και να είναι ικανό να γονιμοποιήσει το ωάριο. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου διάφόροι εξωτερικοί παράγόντες (χημικά, στρες, θερμότητα, ψύχος, μολύνσεις κλπ) μπορούν να επηρεάσουν την ποιότητά του.
Αρκετές μελέτες σε ζώα αποδεικνύουν την επίπτωση που έχουν στην γονιμότητα πολλά κοινώς χρησιμοποιούμενα χημικά. Μερικά από αυτά είναι: διάφορα τοξικά εντομοκτόνα, ζιζανιοκτόνα και βιομηχανικά χημικά (DDT, PCB και άλλα), ουσίες που περιέχουν οιστρογόνα και ορμόνες που περιέχονται σε ζωικά προϊόντα.
Φυσικά σημαντικό ρόλο παίζει και το άγχος της σύγχρονης διαβίωσης στα μεγάλα αστικά κέντρα. Σε μερικές αγροτικές περιοχές για παράδειγμα το σπέρμα αλλάζει με πιο αργούς ρυθμούς. Στη Φινλανδία η ποιότητα του σπέρματος είναι γενικά καλύτερη σε μερικές απομονωμένες αγροτικές περιοχές απ’ ότι στις πόλεις.
Επίσης σε πολλές μελέτες που έχουν δημοσιευθεί γίνεται εμφανής ο ρόλος του εργασιακού περιβάλλοντος τόσο στις γυναίκες όσο και στους άνδρες. Σε πολλές περιπτώσεις, αλλά όχι πάντα, η έκθεση σε βλαπτικές ουσίες είναι μεγαλύτερη στους εργασιακούς χώρους παρά στο γενικό πληθυσμό. Για παράδειγμα ένας αγρότης που ψεκάζει εντομοκτόνα ή ένας εργάτης που έρχεται σε καθημερινή επαφή με τις χημικές αυτές ουσίες, εκτίθεται σε σαφώς μεγαλύτερο βαθμό απ’ ότι κάποιος που τα χρησιμοποιεί περιστασιακά.
Γίνεται φυσικά κατανοητό πως η συχνότερη και υψηλότερη έκθεση είναι πιο πιθανόν να προκαλέσει προβλήματα υγείας σε σχέση με την χαμηλή έκθεση. Παρ’ όλα αυτά, αν δεν λαμβάνονται προφυλάξεις, ακόμη και χαμηλή σε διάρκεια ή και περιστασιακή έκθεση σε δυνητικά τοξικές ουσίες μπορεί να είναι βλαπτική. Για παράδειγμα η έκθεση σε διαλύτες και πτητικές ουσίες μπορεί να είναι υψηλή ακόμη και κατά τη διάρκεια του «μαστορέματος» στα σπίτια ή και κατά τη βαφή συναρμολογούμενων παιχνιδιών
Γνωστοί βλαπτικοί παράγοντες
Τολουένιο (μελάνι, βαφές, βενζίνη, αρώματα, κόλλες).
Στυρένια (πλαστικά, ρητίνες, ελαστικά).
Αιθέρες γλυκόλης -κυρίως μικρής αλυσίδας: (ηλεκτρονικά, αποψυκτικά, μελάνια, χρώματα, αρώματα, φωτογραφικά υγρά, ορισμένα εντομοκτόνα).
Διάφοροι διαλύτες.
Μόλυβδος (βαφές, μπαταρίες, κεραμικά, κοσμήματα, εκτυπωτικά, πυρομαχικά, PVC).
Διβρωμοχλωροπροπάνιο (DBPC): απολυμαντικό που δεν χρησιμοποιείται πλέον και που στο παρελθόν είχε κατηγορηθεί για την στειρότητα πολλών εργατών σε φάρμες και χημικές βιομηχανίες στις ΗΠΑ και σε άλλες χώρες.
Διβρωμοαιθυλένιο: εντομοκτόνο και προσθετικό βενζίνης. Μπορεί να μολύνει το έδαφος όπου χρησιμοποιείται.
Τα χημικά μιμούνται τα ανθρώπινα οιστρογόνα.
Για την επιτυχημένη αναπαραγωγή είναι απαραίτητη η ισορροπία των φυσιολογικών οιστρογόνων στον οργανισμό του ανθρώπου. Μελέτες όμως έχουν αποδείξει ότι τα οιστρογόνα του περιβάλλοντος (χημικά που μιμούνται τη δράση των φυσιολογικών οιστρογόνων) «μπερδεύουν» τους υποδοχείς οιστρογόνων του σώματός μας και δημιουργούν προβλήματα υπογονιμότητας.
Ήδη για μερικά εντομοκτόνα έχει αποδειχθεί ότι δρουν σαν περιβαλλοντικά οιστρογόνα. Νεότερες έρευνες δείχνουν πως όλο και περισσότερες χημικές ουσίες, όπως για παράδειγμα το προθετικό τροφών βουτυλιωμένη υδροξυανισόλη (ΒΗΑ), είναι περιβαλλοντικά οιστρογόνα. Επίσης διάφορες άλλες ουσίες, όπως τα πλαστικά και το PVC, βρέθηκε ότι έχουν μερική οιστρογονική δράση.
Στρες και κάπνισμα
Γενικά η αγχώδης και καθιστική ζωή και το γρήγορο φαγητό δεν βοηθούν την βελτίωση της ποιότητας του σπέρματος. Οι καπνιστές έχουν κατά μέσον όρο 13-17% λιγότερο σπέρμα από τους μη καπνιστές. Σε μια έρευνα που πραγματοποιήθηκε στη Βόρεια Καρολίνα, όπου καπνιστές εξετάστηκαν 5 και 15 μήνες μετά την διακοπή του καπνίσματος, η ποσότητα των σπερματοζωαρίων τους αυξήθηκε από 50 έως 800%! Γίνεται εμφανές πως στον καπνό του τσιγάρου περιέχονται χημικές ουσίες που βλάπτουν το σπέρμα, αλλά επίσης ότι ευτυχώς η βλάβη αυτή είναι αναστρέψιμη.
Τι πρέπει λοιπόν να κάνει ένας άνδρας για να βελτιώσει το σπέρμα του;
Αποφύγετε ζεστά μπάνια και τα στενά εσώρουχα. Οι όρχεις σε φυσιολογικές συνθήκες κρατούν την περιοχή που παράγεται το σπέρμα σε μια θερμοκρασία λίγο πιο κάτω από αυτή που έχει το υπόλοιπο σώμα μας. Εάν λοιπόν η περιοχή αυτή αναπτύξει θερμοκρασία πάνω από το φυσιολογικό ή συμπιεστεί, τότε η αναπαραγωγή σπέρματος είναι πιθανό να μειωθεί.
Σταματήστε το κάπνισμα. Η τοξικές ουσίες που εισπνέονται με τον καπνό του τσιγάρου είναι δυνατόν να προκαλέσουν βλάβες ή και να καταστρέψουν τα σπερματοζωάρια. Επιπλέον το κάπνισμα ευθύνεται για την μείωση του επιπέδου της τεστοστερόνης στο αίμα επηρεάζοντας έτσι την ανάπτυξη του σπέρματος.
Κόψτε το αλκοόλ. Το αλκοόλ επηρεάζει και αυτό την τεστοστερόνη με αποτέλεσμα την μείωση της παραγωγής της και την μείωση της σεξουαλικής ικανότητας.
Αυξήστε τη λήψη του ψευδαργύρου (Zn), σεληνίου (Se) και φυλικού οξέος στην διατροφή σας.
Ο ψευδάργυρος και το σελήνιο παίζουν σημαντικό ρόλο στην προστασία του σπέρματος. Ο ψευδάργυρος λειτουργεί και σαν «προωθητικό» για την διαδρομή που θα κάνει το σπερματοζωάριο ώστε να συναντήσει το ωάριο και έτσι να επιτευχθεί η σύλληψη. Τον βρίσκουμε σε τρόφιμα όπως το κόκκινο κρέας, τα πουλερικά και τα εμπλουτισμένα δημητριακά. Σε μερικές περιπτώσεις μπορεί η ποσότητα να μην είναι αρκετή και έτσι να χρειαστεί συμπλήρωμα ψευδαργύρου.
Επίσης έρευνες έδειξαν ότι οι άνδρες που πήραν σελήνιο βελτίωσαν την γονιμότητα τους. Τα τρόφιμα που περιέχουν σελήνιο είναι τα ψάρια, τα οστρακοειδή, τα αυγά, το κοτόπουλο, το συκώτι, το σκόρδο και τα λαχανικά. Η ποσότητα όμως του σεληνίου που περιέχεται στα λαχανικά εξαρτάται από την ποσότητα σεληνίου που περιέχεται στο λίπασμά τους. Επιπλέον η μαγιά της μπύρας καθώς και το φύτρο του σιταρίου θεωρούνται υγιεινές τροφές και καλές πηγές σεληνίου.
Τέλος το φυλικό οξύ το συναντάμε σε φαγητά όπως τα πράσινα και φυλλώδη λαχανικά και τα πορτοκάλια.
