Αυτοκτονίες και υπηρεσίες παροχής ψυχικής υγείας στην Ελλάδα
Συγγραφείς: Βασίλης Κονταξάκης & Γεώργιος Τσουβέλας Γράφτηκε στις ,
Εκτιμάται ότι, σε καθημερινή βάση, περίπου 2.000 άτομα αυτοκτονούν παγκοσμίως, με τις χώρες γύρω από τη Βαλτική, τις χώρες της πρώην ΕΣΣΔ και την Ουγγαρία να έχουν τα περισσότερα θύματα.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες περίπου 30.000 άτομα αυτοκτονούν κάθε χρόνο, ενώ από εκείνους που αποπειρώνται και τελικά αποτυγχάνουν περίπου 20.000 μένουν τελικά ανάπηροι. Οι νέοι μεταξύ 15-24 ετών αποτελούν την ηλικιακή ομάδα που παρουσιάζει τη μεγαλύτερη αύξηση σε απόπειρες αυτοκτονίας τα τελευταία 20 χρόνια. Υπολογίζεται ότι οι αυτοκτονίες κατέχουν μια από τις τρεις πρώτες θέσεις στον κατάλογο με τις αιτίες θανάτου παιδιών και εφήβων παγκοσμίως. Έχει βρεθεί επίσης ότι οι άνδρες αυτοκτονούν σε ποσοστό τετραπλάσιο του αντίστοιχου των γυναικών, ενώ το 25% όλων των αυτοκτονιών επιχειρείται από άτομα άνω των 65 ετών. Τουλάχιστον το 80% των ατόμων που αυτοκτονούν πάσχουν από κάποια ψυχική διαταραχή, ενώ δεν είναι ασήμαντος ο αριθμός των ατόμων που αυτοκτονεί ενώ πάσχει από κάποια σοβαρή σωματική νόσο 1-3.
Αυτοκτονίες και υπηρεσίες πρωτοβάθμιας φροντίδας
Έχει βρεθεί ότι ο αριθμός των αυτοκτονιών σχετίζεται με την κατανομή των υπηρεσιών παροχής ψυχικής υγείας ανάμεσα στις αστικές και τις αγροτικές περιοχές 4. Είναι γεγονός ότι η διαθεσιμότητα των υπηρεσιών ψυχικής υγείας εμφανίζει διαφορές τόσο μεταξύ των κρατών, όσο και μεταξύ των περιοχών μέσα στην ίδια χώρα 5 . Η διαθεσιμότητα των ψυχιάτρων 6-7, αλλά και του λοιπού υγειονομικού προσωπικού που σχετίζεται με την πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας 8-9 είναι μικρότερη στις αγροτικές, συγκριτικά με τις αστικές, περιοχές και οι δείκτες αυτοκτονίας είναι υψηλότεροι στις αγροτικές περιοχές 10-11.
Αρκετές μελέτες έδειξαν αρνητική συσχέτιση ανάμεσα στον αριθμό αυτοκτονιών και τη δυνατότητα ανίχνευσης των ψυχικών διαταραχών από τις υπηρεσίες πρωτοβάθμιας παροχής υγείας. Για παράδειγμα, στη Σουηδία παρατηρήθηκε σημαντική μείωση των αυτοκτονιών μετά την ολοκλήρωση προγράμματος εκπαίδευσης των γενικών ιατρών για τη βελτίωση των δεξιοτήτων αναγνώρισης της κατάθλιψης12. Έρευνα στην Ουγγαρία έδειξε ότι ο αριθμός των παθολόγων σχετίζεται θετικά με το δείκτη διαγνωσμένων καταθλίψεων και αντίστροφα με τον αριθμό των αυτοκτονιών13. Έρευνες στις ΗΠΑ έδειξαν ότι η δυνατότητα πρόσβασης σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας 14, ο αριθμός ψυχιάτρων και το ύψος επιδομάτων υγείας 15, καθώς και η ποιότητα της φροντίδας ψυχικής υγείας, όπως αυτή προέκυψε από τη συνταγοράφηση αντικαταθλιπτικών, σχετίζονται αντίστροφα με τον αριθμό των αυτοκτονιών 16.
Τουλάχιστον τα μισά από τα άτομα που διαπράττουν αυτοκτονία, έρχονται σε επαφή με ειδικό παροχής ψυχικής υγείας ή πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας ένα μήνα πριν τη διάπραξη της αυτοκτονίας 17-19. Μετά από σχετική έρευνα στην Αυστρία, οι Kapusta et al.20 βρήκαν ότι η καλύτερη πρόσβαση σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας αυξάνει τη δυνατότητα για έγκαιρη διάγνωση και θεραπεία των ψυχικών διαταραχών και μειώνει τον αριθμό των αυτοκτονιών. Με βάση τα παραπάνω δεδομένα, σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν η διερεύνηση της συσχέτισης ανάμεσα στους δείκτες αυτοκτονιών και τον αριθμό των ειδικών ψυχικής υγείας, των δομών ψυχικής υγείας, καθώς και των ειδικών παροχής πρωτοβάθμιας υγείας στην Ελλάδα.
Μέθοδος
Τα δεδομένα για τον αριθμό των αυτοκτονιών συγκεντρώθηκαν από την Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία (ELSTAT), ξεχωριστά για τα έτη από 2002 έως 2009, ανά φύλο και ανά Νομό. Από τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν υπολογίστηκαν οι δείκτες αυτοκτονιών (αυτοκτονίες ανά 100.000 κατοίκους), σε επίπεδο Νομού, καθώς και Διοικητικής και Γεωγραφικής Περιφέρειας. Υπολογίστηκε επίσης ο συγκερασμένος δείκτης αυτοκτονιών ανά φύλο συνολικά για τα έτη 2002 έως 2009 και ο συγκερασμένος δείκτης αυτοκτονιών ανά φύλο συνολικά για τα έτη 2007 έως 2009, σε επίπεδο Νομού και σε επίπεδο Διοικητικής και Γεωγραφικής Περιφέρειας.
Δεδομένα από την Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία χρησιμοποιήθηκαν επίσης για τον υπολογισμό των Νευρολόγων, Ψυχιάτρων, Παιδοψυχιάτρων, Γενικών Ιατρών, Παθολόγων και Παιδιάτρων, του Εθνικού Συστήματος Υγείας (ΕΣΥ), σε επίπεδο Νομού, καθώς και σε επίπεδο Διοικητικής και Γεωγραφικής Περιφέρειας. Λόγω του τρόπου καταγραφής των δεδομένων από την Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία (ομαδοποίηση ειδικοτήτων που αφορούν στην ψυχική υγεία, περιλαμβανομένων και των ειδικευομένων ή των αγροτικών ιατρών) οι ειδικότητες Νευρολόγος, Ψυχίατρος και Παιδοψυχίατρος, καταγράφηκαν σε ένα ενιαίο δείκτη. Έτσι, κατά το 2009 καταγράφονται 2.491 Νευρολόγοι–Ψυχίατροι-Παιδοψυχίατροι ΕΣΥ στην Ελλάδα (15,4 ανά 100.000 κατοίκους SD=7,44), 1.930 Γενικοί Ιατροί ΕΣΥ (21,11 ανά 100.000 κατοίκους SD=6,09), 4.419 Παθολόγοι ΕΣΥ (33,13 ανά 100.000 κατοίκους SD=7,23), 3.308 Παιδίατροι ΕΣΥ (25,21 ανά 100.000 κατοίκους SD=6,42). Για την καταμέτρηση των ειδικών ψυχικής υγείας που δραστηριοποιούνται ιδιωτικά ανά Νομό χρησιμοποιήθηκε η ιστοσελίδα του Χρυσού Οδηγού (www.xo.gr) έτους 2010. Λόγω του παρόμοιου τρόπου καταγραφής των δεδομένων από τον Χρυσό Οδηγό, οι ειδικότητες Νευρολόγος, Ψυχίατρος και Παιδοψυχίατρος κατεγράφησαν σε έναν ενιαίο δείκτη. Καταγράφηκαν 1.400 Νευρολόγοι–Ψυχίατροι-Παιδοψυχίατροι ιδιωτικής απασχόλησης (8,77 ανά 100.000 κατοίκους SD=3,92) και 1.659 Ψυχολόγοι (10,21 ανά 100.000 κατοίκους SD=4,91).
Για τον υπολογισμό του αριθμού των Δημόσιων Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας χρησιμοποιήθηκε η απογραφή υπηρεσιών ψυχικής υγείας που αποτυπώθηκε στην «Έκθεση αξιολόγησης εφαρμογής του Εθνικού Σχεδίου Δράσης Ψυχαργώς 2000 – 2009» 21, στον οποίο καταγράφηκαν 1.127 δημόσιες υπηρεσίες ψυχικής υγείας (10,50 ανά 100.000 κατοίκους SD=5,55). Στον αριθμό των δημόσιων υπηρεσιών ψυχικής υγείας ανά Νομό και ανά Περιφέρεια εντάξαμε με απόλυτους αριθμούς όλες οι δομές ψυχικές υγείας που αναπτύχθηκαν ή υποστηρίχθηκαν από το Πρόγραμμα αυτό, δηλαδή: Ψυχιατρικά Νοσοκομεία, Ψυχιατρικά Τμήματα Γενικών Νοσοκομείων, Παιδοψυχιατρικά τμήματα Γενικών Νοσοκομείων, Κέντρα Ψυχικής Υγείας, Ιατροπαιδαγωγικά Κέντρα, Κινητές Μονάδες, Κέντρα Ημέρας, Μονάδες Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης, Ξενώνες, Οικοτροφεία, Προστατευμένα Διαμερίσματα, Μονάδες Κοινωνικής & Επαγγελματικής Αποκατάστασης, Κέντρα αντιμετώπισης της νόσου Alzheimer, Κέντρα αντιμετώπισης χρήσης εξαρτησιογόνων Ουσιών, Κέντρα αντιμετώπισης χρήσης αλκοόλ, Κοι.ΣΠΕ, και Κέντρα Αυτισμού. Τέλος, επινοήσαμε ένα συνολικό αριθμό «σημείων πρόσβασης» σε υπηρεσίες παροχής ψυχικής υγείας ανά Διοικητική Περιφέρεια, αθροίζοντας τον αριθμό των Δημόσιων Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας που προαναφέρθηκε και τον αριθμό των Ψυχιάτρων και Ψυχολόγων ιδιωτικής απασχόλησης. Συνολικά καταγράφηκαν 4.186 τέτοια «σημεία πρόσβασης» υπηρεσίες παροχής ψυχικής υγείας (29,48 ανά 100.000 κατοίκους SD=10,08).
Αποτελέσματα
Οι αυτοκτονίες που διαπράχθηκαν συνολικά στην Ελλάδα το 2002 ήταν 234, το 2003 ήταν 252, το 2004 ήταν 239, το 2005 ήταν 260, το 2006 ήταν 266, το 2007 ήταν 237, το 2008 ήταν 235 και το 2009 ήταν 284. Στον Πίνακα 1 απεικονίζονται οι δείκτες αυτοκτονίας (αριθμός αυτοκτονιών ανά 100.000 κατοίκους – suicide rates) ανά φύλο και ανά Νομό για το έτος 2009 και για τις περιόδους 2007 έως 2009 και 2002 έως 2009. Οι αναγραφόμενες τιμές για τα δύο φύλα εξήχθησαν με αναγωγή στους πληθυσμούς των ανδρών και γυναικών αντίστοιχα, για την αντίστοιχη χρονική περίοδο. Για την περίοδο 2002 έως 2009 οι υψηλότεροι μικτοί (και για τα δύο φύλα) δείκτες αυτοκτονίας εμφανίστηκαν στους Νομούς Ρεθύμνου (6,99), Ροδόπης (5,62), Ζακύνθου (5,28), και Ευρυτανίας (5,12). Για την περίοδο 2007 έως 2009 οι υψηλότεροι δείκτες εμφανίστηκαν στους Νομούς Ευρυτανίας (6,88), Ζακύνθου (6,58) και Λασιθίου (5,30). Για το έτος 2009 οι υψηλότεροι δείκτες εμφανίστηκαν στους Νομούς Λευκάδας (9,04), Ηρακλείου (6,62), Έβρου (6,73) και Γρεβενών (6,44).
Στον Πίνακα 2 απεικονίζονται οι μικτοί (και για τα δύο φύλα) δείκτες αυτοκτονίας ανά Γεωγραφική Περιφέρεια. για το έτος 2009, καθώς και για την περίοδο 2002 έως 2009. Για το έτος 2009 η Κρήτη (4,76), η Θράκη (4,45) και τα Ιόνια Νησιά (4,31) εμφανίζουν κατά σειρά τους υψηλότερους δείκτες αυτοκτονίας, ενώ για την περίοδο 2002 έως 2009 οι υψηλότεροι δείκτες αυτοκτονίας εμφανίζονται κατά σειρά στη Μακεδονία (4,20), τα Ιόνια Νησιά (4,03) και την Κρήτη (3,65).
Όπως φαίνεται στον Πίνακα 3, οι άνδρες εμφανίζουν συστηματικά υψηλότερους δείκτες, σε σύγκριση με τις γυναίκες, για όλα τα έτη που μελετήθηκαν (κριτήριο U Mann−Whintey). Οι μεγαλύτερες διαφορές σε απόλυτους αριθμούς ανάμεσα στους άνδρες και τις γυναίκες κατά το 2009 παρατηρούνται στους Νομούς Αττικής (52/11), Έβρου (10/0), Εύβοιας (10/1) και Ηλείας (7/1). Ο μέσος όρος αναλογίας αυτοκτονιών ανδρών έναντι γυναικών κατά την περίοδο 2002 έως 2009 είναι 4,36. Οι μεγαλύτερες διαφορές στις αναλογίες ανδρών / γυναικών παρατηρήθηκαν στους Νομούς Αττικής (8,50), Αχαΐας (5,62) και Έβρου (5,00).
Στον Πίνακα 4 παρουσιάζονται οι συσχετίσεις ανάμεσα στους δείκτες αυτοκτονίας και τον αριθμό των παρόχων, για το έτος 2009, καθώς και για την περίοδο 2007 έως 2009, στο επίπεδο των 12 Διοικητικών Περιφερειών. Όπως φαίνεται προέκυψαν πολλές, στατιστικά σημαντικές, αρνητικές συσχετίσεις που αφορούν στον αριθμό των ειδικών ψυχικής υγείας, τον αριθμό των ιατρών πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας και τον αριθμό των δημόσιων υπηρεσιών ψυχικής υγείας.
Στον Πίνακα 5 παρουσιάζονται οι συσχετίσεις ανάμεσα στους δείκτες αυτοκτονίας και τον αριθμό των παρόχων, για το έτος 2009 και για την περίοδο 2007 έως 2009, σε επίπεδο Γεωγραφικών Περιφερειών. Οι μεγαλύτερες αρνητικές συσχετίσεις εντοπίστηκαν στο έτος 2009 και αφορούσαν στον αριθμό των δημόσιων υπηρεσιών ψυχικής υγείας και τον αριθμό των παθολόγων (rho (10)= −0,55) και rho (10)= −0,57, αντίστοιχα).
Τέλος, στο επίπεδο των 52 Νομών (δεν εμφανίζονται σε πίνακα), η συνάφεια ανάμεσα στον αριθμό των ειδικών ψυχικής υγείας ιδιωτικής απασχόλησης και τους δείκτες αυτοκτονίας για τις χρονικές περιόδους 2007−2009 και 2002 −2009, ήταν για τους ψυχιάτρους ιδιωτικής απασχόλησης rho (51) = −0,35 p<0,01 και rho (51) = −0,34 p<0,01, αντίστοιχα, και για τους ψυχολόγους ιδιωτικής απασχόλησης rho (51) = −0,35 p<0,01 και rho (51) = −0,35 p<0,01, αντίστοιχα.
Συζήτηση
Οι περιορισμοί της παρούσας έρευνας απορρέουν κυρίως από τη δυσκολία ανεύρεσης ξεκάθαρων δεδομένων σχετικά με τους αριθμούς των παρόχων για τη χρονική περίοδο της ανάλυσης. Με τα υπάρχοντα δεδομένα βρέθηκε ότι οι δείκτες αυτοκτονίας σχετίζονται αντίστροφα, τόσο με τον αριθμό των ειδικών ψυχικής υγείας, όσο και με τον αριθμό των ειδικών πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας. Τα ευρήματα αυτά θα ήταν σκόπιμο να συζητηθούν παράλληλα με τα κατά τόπους κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά όπως, κατά κεφαλήν εισόδημα, ανεργία, προσβασιμότητα στις υπηρεσίες, πυκνότητα πληθυσμού, κ.ά. 10,22-25. Μελέτη στη Φιλανδία έδειξε ότι η διαθεσιμότητα 24ωρων υπηρεσιών έκτακτης ανάγκης και ο αριθμός των κινητών μονάδων υγείας σχετίζονται αντίστροφα με τους δείκτες αυτοκτονίας26. Η διεθνής βιβλιογραφία δείχνει ότι η ευκολότερη πρόσβαση στους ειδικούς ψυχικής υγείας στις αστικοποιημένες περιοχές δικαιολογεί τη διαφορά ανάμεσα στους δείκτες αυτοκτονιών σε αστικές και αγροτικές περιοχές 10. Παρόμοια, η παρούσα έρευνα έδειξε ότι οι ακριτικές περιοχές Κρήτη, Θράκη και Ιόνια Νησιά εμφανίζουν τους υψηλότερους δείκτες αυτοκτονίας.
Έχει βρεθεί ότι περίπου οκτώ από τα δέκα άτομα που αυτοκτονούν πάσχουν από κάποια ψυχική νόσο κατά τη στιγμή του θανάτου τους. Μεταξύ όλων των ψυχιατρικών διαγνώσεων, οι διαταραχές που σχετίζονται συχνότερα με την αυτοκτονία είναι οι διαταραχές της διάθεσης, με κύριο εκπρόσωπο την κατάθλιψη, που προσμετρά για το 30% του συνόλου των ψυχικά ασθενών, ακολουθούμενη από τη χρήση ουσιών με ποσοστό 17%, τη σχιζοφρένεια με ποσοστό 14% και τις διαταραχές προσωπικότητας με ποσοστό 13 %. Να σημειωθεί βέβαια ότι για διάφορους λόγους, ένας σημαντικός αριθμός αυτοκτονιών δεν καταγράφεται ως αυτοκτονία 19,27-30. Μελέτες στις Ηνωμένες Πολιτείες έδειξαν ότι το 75% των ατόμων που διέπραξαν αυτοκτονία είχε επισκεφθεί τον τελευταίο μήνα κάποιο γενικό ιατρό 19,31,32, αν και μόνο το 36% των γενικών ιατρών εξέταζε τους ασθενείς για ύπαρξη αυτοκτονικού ιδεασμού 33. Μελέτη στην Ελλάδα 34 έδειξε ότι οι ψυχικές διαταραχές, περιλαμβανομένου του κινδύνου για αυτοκτονία, δεν διαγιγνώσκονται έγκαιρα στο επίπεδο της πρωτοβάθμιας φροντίδας ψυχικής υγείας, με αποτέλεσμα οι ασθενείς να μην παραπέμπονται κατάλληλα. Η χαμηλή ίσως εκπαίδευση σε θέματα πρωτοβάθμιας φροντίδας ψυχικής υγείας ωθεί την ανάγκη ένταξης θεμάτων ψυχικής υγείας και πρόληψης αυτοκτονικής συμπεριφοράς στην εκπαίδευση των γενικών ιατρών 35, των παθολόγων, αλλά και των ειδικών ψυχικής υγείας στην Ελλάδα 36-38.
Στην παρούσα έρευνα βρέθηκε επίσης ότι, όπως αναμενόταν, οι άνδρες εμφανίζουν συστηματικά υψηλότερους δείκτες αυτοκτονίας, σε σχέση με τις γυναίκες. Στην επεξεργασία των δεδομένων που μας έδωσε ανά Νομό και ανά έτος η Στατιστική Υπηρεσία, βρέθηκε ότι ο μέσος δείκτης αυτοκτονίας για την περίοδο 2002 έως 2009 ήταν για τους άνδρες 2,60 και τις γυναίκες 0,67. Για το έτος 2009 ήταν για τους άνδρες 4,70 και τις γυναίκες 0,85, αν και, για άγνωστους λόγους, ο αναρτημένος πίνακας της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας (WHO) αναφέρει για το 2009 δείκτη αυτοκτονίας 6 για τους άνδρες και 1 για τις γυναίκες 39. Στις μετρήσεις που κάναμε σχετικά με τις διαφορές φύλου στα 105 κράτη που δημοσιεύτηκαν από την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας, βρήκαμε ότι ο δείκτης αυτοκτονιών για τους άνδρες είναι 15,29 (SD=13,24) και για τις γυναίκες 4,10 (SD=0,40) (t(104)= −10,88, p<0,001). Να σημειωθεί ότι υψηλότεροι δείκτες αυτοκτονιών στις γυναίκες, σε σύγκριση με τους άνδρες – αν και μη στατιστικά σημαντικές − παρουσιάζονται μόνο στην Κίνα και της Λαϊκής Δημοκρατίας του Σάο Τόμε και Πρίνσιπε κοντά στο Κόλπο της Νέας Γουινέας 25,39.
Η παρούσα έρευνα έδειξε ότι στον αυξημένο αριθμό αυτοκτονιών στην Ελλάδα κατά το 2009, σε σύγκριση με τα αμέσως προηγούμενα έτη, υπήρξε αυξημένη συνεισφορά και των δύο φύλων. Για παράδειγμα, ενώ ο αριθμητικός μέσος των αυτοκτονιών των γυναικών στο Νομό Αττικής για τα έτη 2002 έως 2008 ήταν 7,86 (SD=1,21), ο αριθμός αυτοκτονιών για το 2009 ήταν 11. Κατά το 2009 στο Νομό Αττικής παρατηρήθηκε επίσης σημαντική αύξηση στις αυτοκτονίες των ανδρών, σε σύγκριση με το διάστημα 2002 έως το 2008 (U(7) = −1,76, p=0,07). Έτσι, ενώ ο αριθμητικός μέσος των αυτοκτονιών των ανδρών για την περίοδο 2002 έως 2008 ήταν 11,71 (SD=0,49), ο αριθμός αυτοκτονιών για το 2009 ήταν 52. Αντίστοιχα ευρήματα εντοπίζονται για το Νομό Θεσσαλονίκης και το Νομό Ηρακλείου (βλ. Πίνακα 1), γεγονός που ίσως υποδηλώνει αύξηση των αυτοκτονιών στα μεγάλα αστικά κέντρα κατά την πρώτη φάση της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα.
Είναι γνωστό ότι η Ελλάδα παρουσιάζει έναν από τους χαμηλότερους δείκτες αυτοκτονίας διεθνώς. Παράλληλα όμως με τα παρόντα ευρήματα, αξίζει να σημειωθεί ότι η Ελλάδα, σε σύγκριση με τις υπόλοιπες χώρες της ζώνης των 15 της Ευρωπαϊκής Ένωσης, διαθέτει την παλαιότερη επικυρωμένη νομοθεσία για την ψυχική υγεία (1999), ενώ είναι η μόνη χώρα που δεν έχει ακόμη θεσμοθετήσει πολιτική για την ψυχική υγεία στα πλαίσια της πρωτοβάθμιας περίθαλψης 25. Παρά την πτωχή ανάπτυξη δικτύου κοινοτικών δομών ψυχικής υγείας, η Ελλάδα διαθέτει ικανοποιητικό αριθμό ψυχιάτρων (είναι στη μέση της λίστας με 15 ψυχιάτρους ανά 100.000 κατοίκους). Η δυσαρμονία στην ανάπτυξη υπηρεσιών ψυχικής υγείας φαίνεται και από το γεγονός ότι η Ελλάδα, ενώ διαθέτει τις λιγότερες (μαζί με την Ιταλία) δημόσιες ψυχιατρικές κλίνες (18 ανά 100.000 κατοίκους), μόνο το 22% των ψυχιατρικών κλινών βρίσκονται σε μη ψυχιατρικά νοσοκομεία 25. Να σημειωθεί επιπλέον ότι, τα ευρήματα της παρούσας έρευνας επιβεβαιώνουν τη δυσαρμονία αυτή, όχι μόνο στον τομέα των υπηρεσιών παροχής ψυχικής υγείας, αλλά και στον ευρύτερο χώρο των υπηρεσιών πρωτοβάθμιας περίθαλψης.
Λαμβάνοντας υπόψη την τρέχουσα οικονομική κατάσταση στην Ελλάδα, αποκτά ιδιαίτερη σημασία η γνώση των συνεπειών της στην ψυχική υγεία, και ειδικότερα στο φαινόμενο των αυτοκτονιών 40. Μελέτες σε παρόμοιες καταστάσεις οικονομικών κρίσεων έδειξαν ότι ακόμα και όταν οι συνολικοί δείκτες υγείας, όπως η θνησιμότητα και το προσδόκιμο επιβίωσης δεν επηρεάζονται, τα ποσοστά ειδικών αιτίων θνησιμότητας δείχνουν να επηρεάζονται από τη σοβαρότητα της κρίσης. Για παράδειγμα, η αύξηση των αυτοκτονιών, ανθρωποκτονιών, κατάχρησης αλκοόλ και ψυχιατρικών διαταραχών αυξάνονται σε συνθήκες απότομης αύξησης της ανεργίας 41. Σε μελέτη που διερεύνησε τον τρόπο με τον οποίο οι οικονομικές μεταβολές επηρέασαν τα ποσοστά θνησιμότητας σε 26 χώρες της Ευρώπης κατά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, βρέθηκε ότι για κάθε αύξηση 1% στην ανεργία, υπήρχε αύξηση 0,8% στις αυτοκτονίες, στις ηλικίες κάτω των 65 ετών, καθώς και αύξηση 0,8% στις ανθρωποκτονίες 42. Πρόσφατη μελέτη για την κατάσταση στην Ελλάδα, έδειξε ότι η αύξηση της ανεργίας σχετίζεται σημαντικά με αύξηση των επισκέψεων στα εξωτερικά ιατρεία ψυχιατρικής των νοσοκομείων που μελετήθηκαν, καθώς και με αύξηση του αριθμού ανθρωποκτονιών. Παράλληλα, η μείωση του μέσου εισοδήματος έδειξε να σχετίζεται σημαντικά με αύξηση του ποσοστού αυτοκτονιών 43.
Δεδομένης λοιπόν της σημαντικής ύφεσης που γνωρίζει η Ελλάδα την περίοδο αυτήν, κρίνεται σκόπιμη η περαιτέρω μελέτη της σχέσης ανάμεσα στις παρεχόμενες υπηρεσίες ψυχικής υγείας και την αυτοκτονικότητα. Η ανάλυση επίσης περισσότερων ψυχοκοινωνικών παραγόντων, παράλληλα με την περαιτέρω εκπαίδευση των ειδικών πρωτοβάθμιας περίθαλψης για την έγκαιρη ανίχνευση ψυχικών διαταραχών, αναμένεται ότι θα βοηθήσει στον καλύτερο σχεδιασμό πρόσβασης των πολιτών στις σχετικές υπηρεσίες, αλλά και στην αύξηση της αποτελεσματικότητας και ποιότητας των υπηρεσιών ψυχικής υγείας.
Πίνακας 1. Δείκτες αυτοκτονίας (αριθμός αυτοκτονιών ανά 100.000 κατοίκους), ανά φύλο και ανά Νομό, για το έτος 2009 και για τις περιόδους 2002 έως 2009 και 2007 έως 2009.
| 2009 | 2007−2009 | 2002−2009 | |||||||
| Άντρες | Γυναίκες | Σύνολο | Άντρες | Γυναίκες | Σύνολο | Άντρες | Γυναίκες | Σύνολο | |
| Αττική | 1,51 | 0,29 | 1,81 | 0,96 | 0,30 | 1,26 | 0,84 | 0,26 | 1,10 |
| Βοιωτίας | 2,39 | 0,80 | 3,19 | 1,86 | 0,27 | 2,13 | 1,79 | 0,50 | 2,29 |
| Εύβοιας | 4,84 | 0,48 | 5,33 | 3,07 | 0,81 | 3,87 | 2,90 | 0,73 | 3,63 |
| Ευρυτανίας | 5,16 | 0,00 | 5,16 | 6,88 | 0,00 | 6,88 | 3,84 | 1,28 | 5,12 |
| Φθιώτιδας | 1,81 | 0,60 | 2,41 | 1,81 | 0,60 | 2,41 | 2,17 | 0,30 | 2,47 |
| Φωκίδας | 0,00 | 0,00 | 0,00 | 2,68 | 0,00 | 2,68 | 3,30 | 0,66 | 3,97 |
| Αιτωλ/νιας | 0,92 | 0,00 | 0,92 | 1,69 | 0,31 | 1,99 | 2,17 | 0,46 | 2,63 |
| Αχαΐας | 1,44 | 0,00 | 1,44 | 1,73 | 0,29 | 2,02 | 2,15 | 0,48 | 2,63 |
| Ηλείας | 3,91 | 0,56 | 4,47 | 3,54 | 0,74 | 4,28 | 3,12 | 0,90 | 4,02 |
| Αργολίδας | 4,88 | 2,93 | 7,81 | 2,93 | 1,63 | 4,56 | 3,05 | 0,97 | 4,02 |
| Αρκαδίας | 2,29 | 0,00 | 2,29 | 4,57 | 0,00 | 4,57 | 4,50 | 0,42 | 4,92 |
| Κορινθίας | 1,37 | 0,00 | 1,37 | 2,74 | 0,46 | 3,19 | 2,65 | 0,86 | 3,51 |
| Λακωνίας | 1,09 | 0,00 | 1,09 | 1,81 | 0,36 | 2,17 | 3,49 | 0,81 | 4,30 |
| Μεσσηνίας | 2,45 | 0,61 | 3,06 | 2,04 | 0,61 | 2,65 | 2,58 | 1,14 | 3,72 |
| Καρδίτσας | 0,87 | 0,87 | 1,74 | 3,19 | 0,58 | 3,76 | 3,21 | 0,75 | 3,97 |
| Λάρισας | 1,05 | 0,00 | 1,05 | 1,39 | 0,23 | 1,63 | 1,45 | 0,48 | 1,93 |
| Μαγνησίας | 1,96 | 0,49 | 2,45 | 1,96 | 0,33 | 2,29 | 2,33 | 0,61 | 2,94 |
| Τρικάλων | 3,85 | 0,00 | 3,85 | 2,82 | 0,51 | 3,34 | 2,58 | 0,38 | 2,96 |
| Άρτας | 1,42 | 1,42 | 2,84 | 1,89 | 0,95 | 2,84 | 2,10 | 0,70 | 2,81 |
| Θεσπρωτίας | 2,35 | 0,00 | 2,35 | 3,13 | 0,00 | 3,13 | 3,21 | 1,17 | 4,38 |
| Ιωαννίνων | 2,67 | 0,00 | 2,67 | 2,49 | 0,36 | 2,85 | 2,41 | 0,78 | 3,18 |
| Πρέβεζας | 3,50 | 0,00 | 3,50 | 2,92 | 0,00 | 2,92 | 2,18 | 0,65 | 2,83 |
| Δράμας | 3,00 | 1,00 | 4,01 | 1,34 | 0,33 | 1,67 | 2,24 | 0,62 | 2,86 |
| Καβάλας | 2,86 | 0,72 | 3,58 | 2,15 | 0,72 | 2,86 | 2,14 | 0,80 | 2,94 |
| Έβρου | 6,73 | 0,00 | 6,73 | 4,04 | 0,22 | 4,26 | 3,86 | 0,50 | 4,37 |
| Ξάνθης | 1,86 | 0,00 | 1,86 | 1,55 | 0,31 | 1,86 | 2,12 | 0,35 | 2,48 |
| Ροδόπης | 2,70 | 2,70 | 5,40 | 2,70 | 2,10 | 4,80 | 3,71 | 1,91 | 5,62 |
| Ημαθίας | 2,77 | 0,69 | 3,46 | 2,54 | 0,92 | 3,46 | 1,65 | 1,13 | 2,78 |
| Θεσσαλονίκης | 1,73 | 0,52 | 2,24 | 1,12 | 0,49 | 1,61 | 0,96 | 0,43 | 1,39 |
| Κιλκίς | 3,50 | 0,00 | 3,50 | 2,33 | 0,00 | 2,33 | 2,17 | 0,58 | 2,75 |
| Πέλλας | 2,76 | 0,00 | 2,76 | 1,61 | 0,23 | 1,84 | 1,72 | 0,26 | 1,98 |
| Πιερίας | 0,78 | 0,00 | 0,78 | 1,04 | 0,26 | 1,30 | 1,66 | 0,29 | 1,95 |
| Σερρών | 2,15 | 0,00 | 2,15 | 2,50 | 0,00 | 2,50 | 2,51 | 0,40 | 2,90 |
| Χαλκιδικής | 0,99 | 0,00 | 0,99 | 1,99 | 0,66 | 2,65 | 1,62 | 0,37 | 2,00 |
| Γρεβενών | 6,44 | 0,00 | 6,44 | 5,37 | 0,00 | 5,37 | 2,38 | 0,79 | 3,17 |
| Καστοριάς | 1,87 | 0,00 | 1,87 | 3,74 | 0,00 | 3,74 | 3,03 | 0,70 | 3,73 |
| Κοζάνης | 1,30 | 0,65 | 1,94 | 1,51 | 0,65 | 2,16 | 1,78 | 0,65 | 2,43 |
| Φλώρινας | 0,00 | 0,00 | 0,00 | 1,23 | 0,00 | 1,23 | 2,07 | 0,23 | 2,30 |
| Ζακύνθου | 2,47 | 0,00 | 2,47 | 5,76 | 0,82 | 6,58 | 4,66 | 0,62 | 5,28 |
| Κέρκυρας | 3,02 | 1,51 | 4,53 | 3,27 | 0,76 | 4,03 | 2,50 | 0,90 | 3,40 |
| Κεφαλονιάς | 2,63 | 0,00 | 2,63 | 2,63 | 1,76 | 4,39 | 3,28 | 1,64 | 4,93 |
| Λευκάδας | 9,04 | 0,00 | 9,04 | 3,01 | 0,00 | 3,01 | 3,36 | 0,00 | 3,36 |
| Λέσβου | 3,78 | 0,00 | 3,78 | 3,47 | 0,32 | 3,78 | 2,82 | 0,59 | 3,40 |
| Σάμου | 2,35 | 0,00 | 2,35 | 3,14 | 0,78 | 3,92 | 2,63 | 0,58 | 3,21 |
| Χίου | 0,00 | 0,00 | 0,00 | 1,93 | 0,64 | 2,57 | 1,44 | 0,24 | 1,68 |
| Δωδεκανήσων | 2,04 | 1,02 | 3,05 | 1,87 | 0,51 | 2,37 | 2,00 | 0,45 | 2,45 |
| Κυκλάδων | 2,69 | 1,80 | 4,49 | 2,69 | 1,50 | 4,19 | 2,26 | 1,02 | 3,27 |
| Ηρακλείου | 4,63 | 1,99 | 6,62 | 3,09 | 1,43 | 4,52 | 2,26 | 0,84 | 3,10 |
| Λασιθίου | 5,30 | 0,00 | 5,30 | 4,86 | 0,44 | 5,30 | 3,64 | 0,50 | 4,14 |
| Ρεθύμνου | 3,69 | 0,00 | 3,69 | 3,69 | 0,82 | 4,50 | 5,59 | 1,40 | 6,99 |
| Χανίων | 1,32 | 0,00 | 1,32 | 1,32 | 0,00 | 1,32 | 2,41 | 0,25 | 2,66 |
Πίνακας 2. Δείκτες αυτοκτονίας (αριθμός αυτοκτονιών ανά 100.000 κατοίκους) ανά Γεωγραφική Περιφέρεια. για το έτος 2009 και για την περίοδο 2002 έως 2009.
| Γεωγραφική Περιφέρεια | 2009 | 2002-2009 |
| Θράκη | 4,45 | 2,02 |
| Μακεδονία | 2,15 | 4,20 |
| Ήπειρος | 2,81 | 3,21 |
| Θεσσαλία | 2,03 | 2,71 |
| Στερεά Ελλάδα | 3,61 | 1,39 |
| Νησιά Αιγαίου | 3,03 | 1,28 |
| Νησιά Ιονίου | 4,31 | 4,03 |
| Πελοπόννησος | 2,56 | 3,58 |
| Κρήτη | 4,76 | 3,65 |
Πίνακας 3. Έλεγχος επίδρασης φύλου στις αυτοκτονίες με το κριτήριο U για τα έτη 2002 έως 2009 (Mean Ranking και z− τιμές).
| Mean Rank | z − τιμή | ||
| Γυναίκες | Άντρες | ||
| 2002 | 39,01 | 69,99 | −5,26*** |
| 2003 | 38,29 | 70,71 | −5,48*** |
| 2004 | 37,89 | 71,11 | −5,62*** |
| 2005 | 37,63 | 71,37 | −5,69*** |
| 2006 | 39,57 | 69,43 | −5,04*** |
| 2007 | 35,92 | 73,08 | −6,30*** |
| 2008 | 37,14 | 71,86 | −5,88*** |
| 2009 | 35,30 | 73,70 | −6,54*** |
***p<0,001
Πίνακας 4. Συσχέτιση δείκτη αυτοκτονιών (αυτοκτονίες ανά 100.000 κατοίκους) και αριθμού ειδικών ψυχικής υγείας, δημόσιων δομών παροχής ψυχικής υγείας και αριθμού ιατρών πρωτοβάθμιας φροντίδας, στις 12 Διοικητικές Περιφέρειες κατά το έτος 2009 (κάτω διαγώνιος πίνακας) και κατά την περίοδο 2007−2009 (άνω διαγώνιος πίνακας) (δείκτες συνάφειας Spearman Rho).
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | |
| 1. Αυτοκτονίες 2009 και 2007−2009 | − | −0,53* | −0,62* | −0,54* | −0,43 | −0,57* | −0,54* | −0,43 | −0,51* |
| 2. Ψυχολόγοι Ιδιωτικής Απασχόλησης (1) | −0,28 | − | 0,85** | 0,84** | 0,87** | 0,93** | 0,87** | 0,71** | 0,96** |
| 3. Ψυχίατροι, Νευρολόγοι, Παιδοψυχίατροι Ιδιωτικής Απασχόλησης (1) | −0,39 | 0,85** | − | 0,98** | 0,88** | 0,96** | 0,96** | 0,62* | 0,91** |
| 4. Ψυχίατροι, Νευρολόγοι, Παιδοψυχίατροι (ΕΣΥ) (2) | −0,30 | 0,84** | 0,98** | − | 0,88** | 0,96** | 0,97** | 0,69** | 0,92** |
| 5. Γενικοί ιατροί (ΕΣΥ) (2) | −0,17 | 0,87** | 0,88** | 0,88** | − | 0,94** | 0,95** | 0,70** | 0,94** |
| 6. Παθολόγοι (ΕΣΥ) (2) | −0,29 | 0,93** | 0,96** | 0,96** | 0,94** | − | 0,97** | 0,75** | 0,98** |
| 7. Παιδίατροι (ΕΣΥ) (2) | −0,26 | 0,87** | 0,96** | 0,97** | 0,95** | 0,97** | − | 0,73** | 0,95** |
| 8. Αριθμός Δημόσιων Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας (3) | −0,09 | 0,71** | 0,62* | 0,69** | 0,70** | 0,75** | 0,73** | − | 0,79** |
| 9. Σημεία Πρόσβασης για Παροχή Ψυχικής Υγείας (4) | −0,25 | 0,96** | 0,91** | 0,92** | 0,94** | 0,98** | 0,95** | 0,79** | − |
** p<0,01, * p<0,05
(1) Δεδομένα από Χρυσό Οδηγό (www.xo.gr), 2010
(2) Δεδομένα από Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία (αφορούν έως το 2009).
(3) Δεδομένα από «Αξιολόγηση Εθνικού Σχεδίου Δράσης Ψυχαργώς» (Υπουργείο Υγείας, 2011) 21.
(4) Άθροισμα του αριθμού των Δημόσιων Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας και των Ψυχιάτρων και Ψυχολόγων ιδιωτικής απασχόλησης.
Πίνακας 5. Συσχέτιση δείκτη αυτοκτονιών (αυτοκτονίες ανά 100.000 κατοίκους) και αριθμού ειδικών ψυχικής υγείας, δημόσιων δομών παροχής ψυχικής υγείας και αριθμού ιατρών πρωτοβάθμιας φροντίδας, στις Γεωγραφικές Περιφέρειες κατά το 2009 και κατά την περίοδο 2007−2009(δείκτες συνάφειας Spearman Rho).
| Αυτοκτονίες 2009ανά 100.000 | Αυτοκτονίες 2007−2009ανά 100.000 | |
| Ψυχίατροι, Νευρολόγοι, Παιδοψυχίατροι Ιδιωτικής Απασχόλησης | −0,52 | −0,71* |
| Ψυχολόγοι Ιδιωτικής Απασχόλησης | −0,41 | −0,56* |
| Αριθμός Δημόσιων Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας | −0,55* | −0,73** |
| Γενικοί ιατροί ΕΣΥ | −0,37 | −0,59* |
| Παθολόγοι ΕΣΥ | −0,58* | −0,73** |
| Παιδίατροι ΕΣΥ | −0,48 | −0,66* |
Σημείωση *p<0,05 ** p<0,01
Πίνακας 6. Δείκτες αυτοκτονίας (αυτοκτονίες ανά 100.000 κατοίκους), ανά Χώρα, Έτος καταμέτρησης και ανά Φύλο (World Health Organization, 2011)
| Χώρα | Έτος | Άνδρες | Γυναίκες | Χώρα | Έτος | Άνδρες | Γυναίκες | |
| Βαλκανικές χώρες | Χώρες της πρώην ΕΣΣΔ | |||||||
| Αλβανία | 03 | 4,7 | 3,3 | Λετονία | 09 | 40,0 | 8,2 | |
| Κροατία | 09 | 28,9 | 7,5 | Εσθονία | 08 | 30,6 | 7,3 | |
| ΠΓΔΜ | 03 | 9,5 | 4,0 | Λιθουανία | 09 | 61,3 | 10,4 | |
| Σερβία | 09 | 28,1 | 10,0 | Δημοκρατία της Μολδαβίας | 08 | 30,1 | 5,6 | |
| Βουλγαρία | 08 | 18,8 | 6,2 | Ρωσική Ομοσπονδία | 06 | 53,9 | 9,5 | |
| Ρουμανία | 09 | 21,0 | 3,5 | Ουκρανία | 09 | 37,8 | 7,0 | |
| Ελλάδα | 09 | 6,0 | 1,0 | Λευκορωσία | 07 | 48,7 | 8,8 | |
| Μεσογειακές χώρες | Σκανδιναβικές χώρες | |||||||
| Κύπρος | 08 | 7,4 | 1,7 | Δανία | 06 | 17,5 | 6,4 | |
| Ιταλία | 07 | 10,0 | 2,8 | Φιλανδία | 09 | 29,0 | 10,0 | |
| Μάλτα | 08 | 5,9 | 1,0 | Νορβηγία | 09 | 17,3 | 6,5 | |
| Πορτογαλία | 09 | 15,6 | 4,0 | Σουηδία | 08 | 18,7 | 6,8 | |
| Ισπανία | 08 | 11,9 | 3,4 | Ισλανδία | 08 | 16,5 | 7,0 | |
| Ισραήλ | 07 | 7,0 | 1,5 | Άλλες χώρες | ||||
| Αίγυπτος | 09 | 0,1 | 0,0 | Αργεντινή | 08 | 12,6 | 3,0 | |
| Χώρες τις κεντρικής Ευρώπης | Αυστραλία | 06 | 12,8 | 3,6 | ||||
| Βραζιλία | 08 | 7,7 | 2,0 | |||||
| Βέλγιο | 05 | 28,8 | 10,3 | Καναδάς | 04 | 17,3 | 5,4 | |
| Λουξεμβούργο | 08 | 16,1 | 3,2 | Κίνα (επιλεγμένες περιοχές) | 99 | 13,0 | 14,8 | |
| Ουγγαρία | 09 | 40,0 | 10,6 | Κίνα (Χονγκ Κογκ SAR) | 09 | 19,0 | 10,7 | |
| Γαλλία | 07 | 24,7 | 8,5 | Κολομβία | 07 | 7,9 | 2,0 | |
| Γερμανία | 06 | 17,9 | 6,0 | Κούβα | 08 | 19,0 | 5,5 | |
| Ηνωμένο Βασίλειο | 09 | 10,9 | 3,0 | Ιαπωνία | 09 | 36,2 | 13,2 | |
| Αυστρία | 09 | 23,8 | 7,1 | Η,Π,Α, | 05 | 17,7 | 4,5 | |
| Ιρλανδία | 09 | 19,0 | 4,7 | |||||
| Ελβετία | 07 | 24,8 | 11,4 | |||||
| Ολλανδία | 09 | 13,1 | 5,5 | |||||
| Πολωνία | 08 | 26,4 | 4,1 | |||||
| Σλοβακία | 05 | 22,3 | 3,4 | |||||
| Σλοβενία | 09 | 34,6 | 9,4 | |||||
| Δημοκρατία της Τσεχίας | 09 | 23,9 | 4,4 | |||||
Suicide rates and mental health services in Greece
Orestis Giotakos, Giorgos Tsouvelas, Vasilis Kontaxakis
Abstract
Some studies have shown that access to mental health services can have an impact on mental health outcomes, including the suicide rates. The aim of the present study was to examine the relationship between regional and prefecture suicide rates (suicides per 100.000 residents) and the number of primary and mental health care service providers and the number of mental health infrastructures in Greece. Data were taken mainly from the Hellenic Statistical Authority (EL.STAT.) and the Ministry of Health for the period 2002−2009. Spearman rho correlations were used to examine the relationship between primary healthcare, mental health providers and suicide rates per 100,000 residents at the prefecture, administrative region and geographical region levels. Men showed significantly higher suicide rates than women (U (108) = −7,20, p<0,001). For the period 2002-2009, the highest suicide rate at the prefecture level were in Rethymno (6,99), Rodopi (5,62) and Zakynthos (5,28). For the same period, the highest suicide rates at the geographical level were in Peloponnisos (4,01), Ionian Islands (4,03) and Kreta (3,65). At all the levels it was found several significantly negative correlation between suicide rates and the number of primary healthcare, the mental health service providers and the number of the official mental health units of Greece. The highest correlations at the geographic regional level were found to be during the period 2007−2009, where suicide rates showed a significant negative correlation with privately practicing psychiatrists (rho=−0,71, p<0,05), privately practicing psychologists (rho=−0,56, p<0,05), pathologists (rho=−0,73, p<0,01), and the number of the official mental health services (psychiatric clinics, day centers, mobile mental health units e.t.c.) (rho=−0,73, p<0,01). In conclusion it was found that at all regional levels, suicide rates were reversely related to the number of primary healthcare and mental health service providers, as well as the number of mental health infrastructures in Greece. It should be noted that the running financial crisis in Greece seems to have many effects on quality of life, since the most common effects of an economic crisis are unemployment, spending power cuts, general insecurity and public spending retrenchment, including health related budget cuts. Having in mind the above situation, further analyses are needed to determine the relationship between mental healthcare services, suicide rates and other psychosocial indices, in order to provide a strategic plan for a better design of mental healthcare policy in Greece.
