21 – 25 Μαΐου 2012 Ελληνική Εβδομάδα κατά του Καρκίνου του Δέρματος
Συγγραφέας iator Γράφτηκε στις ,
Ελληνική Εβδομάδα κατά του Καρκίνου του Δέρματος
1. Εισαγωγή
Κάθε χρόνο περισσότεροι από 50.000 Ευρωπαίοι εμφανίζουν επιθετική μορφή καρκίνου του δέρματος. Χιλιάδες άνθρωποι ετησίως έρχονται αντιμέτωποι με τη θλιβερή διαπίστωση ότι «εκείνη η ελιά» έχει από καιρό -δυστυχώς- μετατραπεί σε μελάνωμα. Ως γνωστό, καταλληλότερη λύση για την αποφυγή μιας τέτοιας επικίνδυνης εξέλιξης αποτελεί η προληπτική εξέταση του δέρματος. Και τα τελευταία χρόνια, αυτή η λύση γίνεται πιο προσιτή από ποτέ.
Η Ευρωπαϊκή Ακαδημία Δερματολογίας και Αφροδισιολογίας (EADV), στο πλαίσιο της ενημέρωσης και της ευαισθητοποίησης του κόσμου για την έγκαιρη διάγνωση του μελανώματος οργανώνει, από το 2000 και κάθε χρόνο, την «Ευρωπαϊκή Ημέρα Μελανώματος» σε διάφορες χώρες. Στην Ελλάδα, με πρωτοβουλία της Ελληνικής Δερματολογικής & Αφροδισιολογικής Εταιρείας, η συγκεκριμένη ημέρα αποτελεί μόνο την αφετηρία για μία ολόκληρη εβδομάδα αφιερωμένη στην πρόληψη, την «Ελληνική Εβδομάδα κατά του Καρκίνου του Δέρματος» που φέτος θα πραγματοποιηθεί 9 έως 13 Μαΐου.
Τις συγκεκριμένες ημέρες, οι συμμετέχοντες δερματολόγοι, μέλη της Ελληνικής Δερματολογικής και Αφροδισιολογικής Εταιρείας, πραγματοποιούν δωρεάν εξέταση για πιθανό μελάνωμα ή άλλη μορφή καρκίνου του δέρματος, σε όλους όσους το επιθυμούν. Έτσι, συμβάλλουν θεαματικά στον έγκαιρο εντοπισμό και την αποτελεσματική αντιμετώπιση περιστατικών καρκίνου του δέρματος. Οι επισκέψεις γίνονται κατόπιν ραντεβού και δεν περιλαμβάνουν άλλες ιατρικές πράξεις (συνταγογράφηση, επιπλέον δερματολογικές εξετάσεις). Όσοι επιθυμούν να εξεταστούν μπορούν να επισκεφτούν την ιστοσελίδα www.myskincheck.gr και να αναζητήσουν τη λίστα με τους συμμετέχοντες δερματολόγους για να κλείσουν ραντεβού και να εξεταστούν δωρεάν.
Η Ευρωπαϊκή Ημέρα Μελανώματος
και η Ελληνική Εβδομάδα κατά του Καρκίνου του Δέρματος
υποστηρίζεται από τα Δερματολογικά Εργαστήρια
2. Ανάγνωση “ύποπτης” βλάβης του δέρματος
Κατά την εξέταση των μελαγχρωματικών βλαβών του δέρματος ή των σπίλων, υπάρχουν μερικά σημεία που θα πρέπει να προσέξουμε. Τα σημεία αυτά βοηθούν κατά την αυτοεξέταση, καθώς δείχνουν εάν πρόκειται για μια καλοήθη, συνηθισμένη μελαγχρωματική βλάβη ή για μια ύποπτη μελαγχρωματική βλάβη, δηλαδή βλάβη που θα πρέπει να εξεταστεί περαιτέρω από τον δερματολόγο.
Οι καλοήθεις μελαγχρωματικές βλάβες του δέρματος συνήθως είναι συμμετρικές, δηλαδή εάν ζωγραφίσουμε ένα σταυρό πάνω από τη βλάβη, η τελευταία χωρίζεται σε τέσσερα ίσα τεταρτημόρια. Εάν αυτό δεν ισχύει, η βλάβη είναι ασύμμετρη. Μια ασύμμετρη βλάβη μπορεί να αποτελεί ένδειξη ύποπτης μελαγχρωματικής βλάβης. Θα πρέπει επίσης να λάβουμε υπόψη την πιθανότητα μελανώματος, εάν παρατηρηθούν αλλαγές στη περιφέρεια της μελαγχρωματικής βλάβης.
Τα μελανώματα συχνά έχουν ακανόνιστα όρια με προεκβολές στην περιφέρειά τους, ενώ οι καλοήθεις μελαγχρωματικές βλάβες έχουν ομαλά όρια. Αλλαγές στο χρώμα της μελαγχρωματικής βλάβης είναι και αυτό ένα ύποπτο σημείο. Η αξιολόγηση του χρώματος αποτελεί πράγματι μια από τις σημαντικότερες πτυχές στην κλινική διάγνωση του μελανώματος. Οι πιο σημαντικές παράμετροι είναι η συμμετρία, η ομοιογένεια του χρώματος καθώς και ο αριθμός των διαφορετικών χρωμάτων που υπάρχουν. Ένα μελάνωμα έχει συχνά διαφορετικά χρώματα σε περίπλοκη ή ανώμαλη κατανομή. Εκτός από τις διάφορες αποχρώσεις του καφέ, μπορεί να υπάρξει συνδυασμός κόκκινου, γκρι, λευκού, ροζ, και μαύρου χρώματος.
Η διάμετρος μιας μελαγχρωματικής βλάβης αποτελεί με τη σειρά της μια σημαντική παράμετρο. Στο μελάνωμα, η διάμετρος συνήθως ξεπερνά τα 6mm. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά μπορούν εύκολα να απομνημονευθούν χάρη στον κανόνα ABCDΕ όπου το Α αντιστοιχεί στη λέξη Asymmetry / ασυμμετρία, το B στη λέξη Border / περιφέρεια της βλάβης, επίσης το C στη λέξη Colour / χρώμα, το D στη λέξη Diameter / διάμετρος και το Ε στη λέξη Εvolution (ή Εlevation) / αλλαγές στο χρώμα, στο σχήμα ή στο μέγεθος και συμπτώματα όπως φαγούρα ή αιμοραγία. Έτσι, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη η πιθανότητα μελανώματος όταν βλέπουμε μια ασύμμετρη μελαγχρωματική βλάβη του δέρματος, με ακανόνιστα όρια και διάφορα χρώματα. Συνήθως, η διάμετρος του ξεπερνά τα 6mm.
Εκτός από τα χαρακτηριστικά που συγκεντρώνονται σε αυτόν τον μνημοτεχνικό κανόνα, υπάρχουν και άλλα ύποπτα σημεία, π.χ. αύξηση του μεγέθους των μελαγχρωματικών βλαβών, εμφάνιση υποστροφής στο εσωτερικό της μελαγχρωματικής βλάβης, εξαφάνιση των γραμμών του δέρματος, απολέπιση, εμφάνιση φλεγμονώδους ζώνης γύρω από τη βλάβη, εμφάνιση κρούστας ή αιμορραγίας και τάση της βλάβης να μαλακώνει ή να σκληραίνει. Ορισμένα μελανώματα αναπτύσσονται πολύ γρήγορα και εισχωρούν βαθιά στο δέρμα. Η διάμετρος τους ενδεχομένως να είναι μικρότερη των 6mm και έχουν ομοιόμορφο χρώμα (κυρίως καφέ-μαύρο) και συνήθως έντονες προεξοχές. Γι’ αυτό και μοιάζουν με μικρά ογκίδια που εμφανίζονται ξαφνικά, σκληραίνουν και στο τέλος κοκκινίζουν ή αιμορραγούν.
3. Το όφελος από την εξέταση του δέρματος
Η εξέταση του δέρματος αποτελεί το βασικό όπλο στη μάχη κατά του καρκίνου του δέρματος. Το δέρμα έχει την ικανότητα να δημιουργεί τους πιο επιθετικούς όγκους (μελάνωμα), αλλά και τους λιγότερο επιθετικούς (βασικοκυτταρικό καρκίνωμα). Η συχνότητα εμφάνισης αυτών των όγκων αυξάνεται προοδευτικά. Η διάγνωση σε αρχικό στάδιο και η έγκαιρη χειρουργική αφαίρεση των όγκων αυτών αποτελούν χωρίς αμφιβολία την καλύτερη μέθοδο αντιμετώπισής τους.
Κατά το μεγαλύτερο μέρος του έτους, το 90% του δέρματός μας παραμένει σκεπασμένο από τα ρούχα ή τα μαλλιά. Ακόμα και στο χειρουργείο, δεν αφαιρούνται πάντα όλα τα ρούχα του ασθενούς. Έτσι, πολλοί όγκοι του δέρματος ανιχνεύονται πολύ αργά και αυτό μπορεί να έχει επικίνδυνες συνέπειες για τη ζωή. Δυστυχώς, οι όγκοι αυτοί θα είχαν θεραπευτεί με μια απλή χειρουργική επέμβαση, εάν είχαν εντοπιστεί σε αρχικό στάδιο.
3.1 Εξέταση
Η αυτοεξέταση είναι εξαιρετικά σημαντική, αλλά η τακτική εξέταση από γιατρό κάθε 6 με 12 μήνες, δικαιολογείται ενδεχομένως μόνο σε ενήλικες με προσωπικό ιστορικό δερματικού καρκίνου και σε ασθενείς που ανήκουν στις ομάδες υψηλού κινδύνου. Οι οργανώσεις για την πρόληψη του καρκίνου δεν φαίνεται να συμφωνούν όσον αφορά στην αξία της εξέτασης. Ορισμένοι προτείνουν την τακτική εξέταση, άλλοι πιστεύουν ότι αυτή ωφελεί μόνο τις ομάδες υψηλού κινδύνου.
Στις ΗΠΑ, εθελοντές της Αμερικανικής Δερματολογικής Εταιρείας οργανώνουν προγράμματα μαζικής εξέτασης σε νοσοκομεία και τοπικές κλινικές, από το 1995. Οι δερματολόγοι εξετάζουν τις δερματικές βλάβες και σε περίπτωση ύποπτης βλάβης, συνιστούν στον ασθενή να συμβουλευτεί τον προσωπικό γιατρό του.
Ερωτηματολόγια που συμπληρώνονται από τους ασθενείς αυτούς, καταδεικνύουν ότι υπάρχει μια επιλογή ασθενών που ανήκουν σε ομάδες υψηλού κινδύνου στα μαζικά αυτά προγράμματα. Στο 86% όλων των ασθενών που εξετάστηκαν, βρέθηκε τουλάχιστον ένας παράγοντας κινδύνου, ενώ στο 78% βρέθηκαν δύο παράγοντες κινδύνου. Η συστηματική εξέταση των παιδιών έχει μικρή χρησιμότητα, λόγω της πολύ μικρής συχνότητας εμφάνισης δερματικών όγκων σε παιδιά. Ωστόσο, σε ορισμένα σπάνια σύνδρομα (σύνδρομο βασικοκυτταρικών σπίλων, μελαγχρωματική ξηροδερμία) καθώς και σε παιδιά με συγγενείς μελανινοκυτταρικούς σπίλους, ο κίνδυνος είναι μεγαλύτερος.
Οι ενημερωτικές καμπάνιες κατά της υπερβολικής έκθεσης στον ήλιο και της χρήσης σολάριουμ φαίνονται πολύ χρήσιμες, κυρίως όταν επικεντρώνονται στους κινδύνους που μπορεί να κρύβονται πίσω από φαινομενικά αθώους σπίλους. Όταν οι βλάβες αυτές μεγαλώνουν ή παρουσιάζουν φλεγμονή, μπορεί να μετατραπούν σε μελανώματα.
Όλοι θα πρέπει να ενθαρρύνονται να εξετάζουν το σώμα τους σε τακτά χρονικά διαστήματα, π.χ. κατά τη διάρκεια του ντους – αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τα ηλικιωμένα άτομα, δεδομένου ότι η συχνότητα ανάπτυξης δερματικών όγκων αυξάνει με την ηλικία. Εάν τα άτομα αυτά ανησυχούν για μια δερματική βλάβη, συνιστάται η πλήρης εξέταση του δέρματος τους από γιατρό (όχι μόνο η εξέταση της συγκεκριμένης βλάβης). Το δερματοσκόπιο μπορεί να βοηθήσει αποφασιστικά κατά την εξέταση των βλαβών αυτών, κυρίως όσον αφορά στις μελαγχρωματικές βλάβες. Τα άτομα θα πρέπει επίσης να θυμούνται να εξετάζουν τακτικά τις λιγότερο εμφανείς περιοχές του δέρματος, όπως οι παλάμες, τα πέλματα, το κεφάλι, η περιοχή των γεννητικών οργάνων, οι δερματικές πτυχές κ.λ.π.).
4. WWW.MYSKINCHECK.GR Έγκαιρη διάγνωση… καλύτερη ζωή
H Ελληνική Δερματολογική & Αφροδισιολογική Εταιρεία (ΕΔΑΕ) με υποστηρικτή τα δερματολογικά εργαστήρια της La Roche-Posay, δημιούργησαν το πρωτοποριακό site αυτοεξέτασης www.myskincheck.gr με σκοπό την έγκαιρη διάγνωση των μελανωμάτων. Στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ημέρας Μελανώματος και την Ελληνικής Εβδομάδας κατά του Καρκίνου του Δέρματος, το www.myskincheck.gr προσφέρει ενημέρωση του Ελληνικού κοινού για θέματα που αφορούν την πρόληψη του καρκίνου του δέρματος.
Το www.myskincheck.gr, προσφέρει αυτοεξέταση των ύποπτων σπίλων με την μέθοδο ABCDE* και χρήσιμες συμβουλές αξιολόγησης του προσωπικού βαθμού κινδύνου. Χάρη σε αυτόν τον δερματολογικό οδηγό, μπορεί ο καθένας να χαρτογραφήσει τα ύποπτα σημάδια και τους σπίλους πολύ απλά και εύκολα.
Παράλληλα, μέσα από το www.myskincheck.gr μπορεί κανείς να βρει χρήσιμες συμβουλές για το πότε μια ελιά είναι ύποπτη, προϋποθέσεις που καθιστούν μια κατηγορία “υψηλού” κινδύνου, τους παράγοντες που ευθύνονται για την εμφάνιση ύποπτων σημαδιών, αλήθειες και μύθους γύρω από την αντιηλιακή προστασία και άλλες χρήσιμες δερματολογικές συμβουλές.
Το www.myskincheck.gr έχει ως στόχο την αύξηση της έγκαιρης διάγνωσης των καρκίνων του δέρματος μέσω της ενημέρωσης. Η έγκαιρη διάγνωση είναι σημαντική για την αντιμετώπιση του μελανώματος. Υιοθετήστε την αυτοεξέταση. Ας μην ξεχνάμε ότι το 90% των μελανωμάτων που εντοπίζονται εγκαίρως θεραπεύονται.
*Συνιστώμενη μέθοδος από το “The Skin Cancer Foundation”
5. Η Αντιμετώπιση Μελανώματος
Η αντιμετώπιση του μελανώματος εξαρτάται από το κλινικό στάδιό του. Αυτό καθορίζεται από το μικροσκοπικό πάχος της δερματικής βλάβης, που μετράται σε mm (δείκτης Breslow) και την ενδεχόμενη ύπαρξη μεταστάσεων σε λεμφαδένες ή άλλα όργανα, οι οποίες ανιχνεύονται με κλινικές και ακτινολογικές εξετάσεις.
5.1 Κλινικά στάδια
- Ι Α Δείκτης Breslow < 1 mm
Το δέρμα στο σημείο του μελανώματος δεν παρουσιάζει εξέλκωση. Δεν παρατηρούνται μεταστάσεις σε λεμφαδένες ή όργανα
- Ι Β Δείκτης Breslow μεταξύ 1 και 2 mm με δέρμα χωρίς εξέλκωση ή< 1 mm με το δέρμα να παρουσιάζει εξέλκωση στο σημείο του μελανώματος.
Δεν παρατηρούνται μεταστάσεις σε λεμφαδένες ή όργανα
- ΙΙ Α Δείκτης Breslow μεταξύ 2 και 4 mm με δέρμα χωρίς εξέλκωση ή μεταξύ 1 και 2 mm με το δέρμα να παρουσιάζει εξέλκωση στο σημείο του μελανώματος.
Δεν παρατηρούνται μεταστάσεις σε λεμφαδένες ή όργανα
- ΙΙ Β Δείκτης Breslow > 4 mm με δέρμα χωρίς εξέλκωση ή μεταξύ 2 και 4 mm με το δέρμα να παρουσιάζει εξέλκωση στο σημείο του μελανώματος.
Δεν παρατηρούνται μεταστάσεις σε λεμφαδένες ή όργανα
- ΙΙ Γ Δείκτης Breslow > 4 mm με το δέρμα να παρουσιάζει εξέλκωση στο σημείο του μελανώματος
Δεν παρατηρούνται μεταστάσεις σε λεμφαδένες ή όργανα
- ΙΙΙ Μεταστάσεις σε λεμφαδένες ή μεταστάσεις καθ’ οδόν (in transit) δηλαδή δερματικές ή υποδόριες εστίες μελανώματος μεταξύ της πρωτοπαθούς εστίας και των επιχώριων λεμφαδένων κατά την πορεία της λεμφαγγειακής αποχέτευσης σε μεγαλύτερη απόσταση από 2-3 εκατοστά
- ΙV Μεταστάσεις σε όργανα
4.2 Θεραπεία Μελανώματος
Η αντιμετώπιση των μελανωμάτων είναι χειρουργική: το μελάνωμα πρέπει να αφαιρεθεί εξ ολοκλήρου για να γίνει η διάγνωση και να υπολογιστεί το βάθος του και εν συνεχεία να γίνει συμπληρωματική χειρουργική εκτομή μαζί με 1-2 εκ. υγιούς δέρματος γύρω από τη βλάβη ανάλογα με το πόσο βαθύ είναι.
Βάθος κατά Breslow Εκατοστά υγιούς δέρματος
<1 mm 1εκ.
1-2 mm 1 με 2 εκ.
2-4 mm 2 εκ.
>4 mm > 2 εκ
Η χειρουργική αντιμετώπιση είναι επαρκής όταν το μελάνωμα είναι λεπτότερο από 1 mm. Όταν ο δείκτης Breslow είναι μεγαλύτερος από 1 mm, προτείνεται συνήθως μια εξέταση που ονομάζεται “αφαίρεση του φρουρού λεμφαδένα” που γίνεται κατά το χρόνο της συμπληρωματικής χειρουργικής επέμβασης αυτής Με την τεχνική αυτή εντοπίζεται ο ή οι πρώτοι (φρουροί) λεμφαδένες της συγκεκριμένης περιοχής που ήταν το μελάνωμα ,αφαιρούνται και υποβάλλονται κατόπιν σε προσεκτική ιστολογική εξέταση. Εάν ο ή οι λεμφαδένες αυτοί έχουν ήδη προσβληθεί θα πρέπει να αφαιρεθούν όλοι οι λεμφαδένες που βρίσκονται στη συγκεκριμένη περιοχή να γίνει δηλαδή και συμπληρωματικός λεμφαδενικός καθαρισμός.
Εάν ο ασθενής διατρέχει μεγάλο κίνδυνο υποτροπής, π.χ. στάδιο ΙΙ Β και περαιτέρω μπορεί να του προταθεί και μια συμπληρωματική θεραπεία με σκοπό την πρόληψη των υποτροπών που βασίζεται στη χορήγηση a-ιντερφερόνης
Το θεραπευτικό σχήμα του εν λόγω φαρμάκου ερευνάται ακόμα και η αποτελεσματικότητα του δεν έχει αποδειχθεί μπορεί όμως να προταθεί η λήψη του για έναν χρόνο μετά την επέμβαση.
Ασθενείς με μεταστάσεις σε όργανα, π.χ. διάχυτες “φωλιές” από κακοήθη κύτταρα στο ήπαρ, στους πνεύμονες, τα οστά ή άλλα όργανα, θα πρέπει να ακολουθήσουν πιο δραστική θεραπεία. Σε τέτοιες περιπτώσεις, συνιστάται ενδοφλέβια χημειοθεραπεία με διάφορα φάρμακα. Δυστυχώς, αυτού του είδους η θεραπεία σταθεροποιεί μόνο την πάθηση ή στην καλύτερη περίπτωση, προκαλεί μερική υποχώρηση.
Για να δώσουν λύση στις βαριές και τραγικές αυτές καταστάσεις, οι ερευνητές μελετούν σήμερα τις δυνατότητες της ανοσοθεραπείας: εν συντομία, αυτό σημαίνει ότι τα καρκινικά κύτταρα δεν αφαιρούνται με εξωτερικά μέσα, αλλά διεγείρονται οι αμυντικοί μηχανισμοί του ίδιου του ασθενούς. Πολλές δυνατότητες εξετάζονται: ο στόχος είναι η διέγερση συγκεκριμένων ανοσολογικών αντιδράσεων.
Παρόμοιες μελέτες διεξάγονται τόσο στις Ηνωμένες Πολιτείες όσο και στην Ευρώπη.
6. Προστασία
6.1 Ρούχα
Πενήντα χρόνια πριν, οι γυναίκες θα έκαναν τα πάντα για να διατηρήσουν το δέρμα τους λευκό σαν το γάλα. Προστάτευαν το δέρμα τους από τον ήλιο με ομπρέλες, μεγάλα καπέλα, μακριά μανίκια, δαντελένια γάντια. Στις μέρες μας, φαίνεται ότι έχουμε ξεχάσει πως τα ρούχα που φοράμε καθημερινά, αποτελούν μια εξαιρετική ασπίδα προστασίας από τις ακτίνες του ηλίου. Οι νάιλον κάλτσες, φυσικά, επιτρέπουν την είσοδο πολλών βλαβερών ακτινών, ενώ τα παντελόνια με πυκνή ύφανση (π.χ. τζιν) προσφέρουν μοναδική προστασία. Ένα καπέλο με μεγάλο γείσο προστατεύει το πρόσωπο και τα αυτιά των ατόμων που εργάζονται στο ύπαιθρο καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους – το ίδιο ισχύει και για όσους επιδίδονται σε σπορ σε ανοικτό χώρο. Τα καπέλα είναι απαραίτητα για τα άτομα χωρίς μαλλιά, δεδομένου ότι η έλλειψη μαλλιών αυξάνει τις πιθανότητες εμφάνισης καρκίνου του δέρματος στο κεφάλι.
Για τα άτομα με ανοικτό δέρμα (κόκκινα, ξανθά μαλλιά), που σπάνια μαυρίζουν, συνιστάται ιδιαίτερα η χρήση των ρούχων ως μέσο προστασίας. Στην Αυστραλία, χώρα που παρουσιάζει αυξημένο αριθμό δερματικών καρκίνων, οι περιπτώσεις αυτές θα μειώνονταν κατά 50% εάν εφαρμοζόταν το απλό αυτό μέτρο προστασίας.
6.2 Ακτίνες UV – διαφορά μεταξύ UVA και UVB
Η σημαντικότερη πηγή υπεριώδους ακτινοβολίας (UV) είναι ο ήλιος. Ενώ οι επιθετικές του ακτίνες UVC απορροφούνται σχεδόν εξ ολοκλήρου από το στρώμα του όζοντος, οι ακτίνες UVA και UVB που δεν είναι ορατές από το ανθρώπινο μάτι φτάνουν στη γη – και επομένως σε ότι ζει εκεί.
Η UV ακτινοβολία μπορεί να έχει ποικίλες επιπτώσεις στο ανθρώπινο δέρμα ανάλογα με το μήκος κύματος και την έντασή της.
Οι αρνητικές επιπτώσεις των ακτινών UV υπερτερούν των θετικών
Η λιακάδα είναι καλή για μας – μας κάνει να αισθανόμαστε καλύτερα και διώχνει τη μελαγχολική διάθεση. Οι αρνητικές επιπτώσεις, όπως το ηλιακό έγκαυμα, οι ρυτίδες και ο κίνδυνος εμφάνισης καρκίνου του δέρματος, είναι η άλλη πλευρά του νομίσματος. Είναι αλήθεια ότι το δέρμα, με τη βοήθεια των ακτινών UVB παράγει τη σημαντική για τα οστά βιταμίνη D3, αλλά δεν χρειάζεται περισσότερο από μια μικρή δόση ήλιου, 20-30 λεπτών την ημέρα. Περαιτέρω έκθεση στην UV ακτινοβολία είναι κυρίως επιβλαβής. Μπορεί να προκαλέσει μόνιμη βλάβη στο τοπικό ανοσοποιητικό σύστημα του δέρματος και στο γενετικό υλικό (DNA) των κυττάρων του δέρματος. Αυτό ισχύει τόσο για τις ακτίνες UVB όσο και για τις ακτίνες UVA.
Οι ακτίνες UVB μαυρίζουν το δέρμα και προκαλούν ηλιακό έγκαυμα
Η ακτινοβολία UVB εμποδίζεται κατά το πλείστον από το στρώμα του όζοντος. Η ελάττωση του στρώματος του όζοντος τα τελευταία χρόνια όμως έχει οδηγήσει στην αύξηση των ακτίνων UVB που φθάνουν το έδαφος. Η δυνατότερη αυτή UVB ακτινοβολία προκαλεί αρχικά την πιο προφανή προστατευτική αντίδραση του δέρματος στον ήλιο. Διαπερνάει τα άνω στρώματα της επιδερμίδας και τα μαυρίζει γρήγορα. Μια καφέ χρωστική ουσία (μελανίνη) σχηματίζεται από τα κύτταρα της χρωστικής ουσίας στην επιδερμίδα, το πιο επιφανειακό στρώμα του δέρματος, το οποίο χρωματίζεται εμφανώς. Αν η δόση της UVB είναι πολύ δυνατή το δέρμα κοκκινίζει και προκαλείται ηλιακό έγκαυμα. Αυτό είναι ένας σοβαρός συναγερμός από τα κύτταρα του δέρματος. Τώρα εξαρτάται από το επισκευαστικό σύστημα των κυττάρων του δέρματος να εξαλείψει τη ζημιά. Όσο πιο συχνά και πιο έντονα εκτίθεται το δέρμα στον ήλιο τόσο πιο σοβαρή γίνεται η ζημιά. Επιπλέον, ο κίνδυνος του να γίνει η διαδικασία επισκευής ελαττωματική αυξάνεται. Μακροπρόθεσμα, αυτό μπορεί να οδηγήσει σε τροποποίηση του γενετικού υλικού, σε χρόνια ζημιά του δέρματος, σε προκαταρκτικό στάδιο καρκίνου και τέλος στον ίδιο τον καρκίνο του δέρματος.
Η ακτινοβολία UVA καταστρέφει το δέρμα βαθειά
Οι φυσικές ακτίνες UVA δεν προκαλούν ηλιακό έγκαυμα γενικά. Τα μακρά κύματα των ακτινών UVA όμως εισχωρούν πιο βαθειά στα χαμηλότερα στρώματα του δέρματος, όπου παράγουν βαθύ σκούρο μαύρισμα. Ταυτόχρονα, καταστρέφουν τον συνδετικό ιστό κάτω από την επιδερμίδα προκαλώντας απώλεια του τόνου του δέρματος – η πρόωρη γήρανση και οι ρυτίδες είναι οι συνέπειες. Νέες επιστημονικές έρευνες αποκαλύπτουν ότι υπερβολική έκθεση σε ακτινοβολία UVA συντελεί στην πρόκληση καρκίνου του δέρματος και είναι εν μέρει υπεύθυνη για την αύξηση της εμφάνισης του.
6.3 Αντιηλιακά
Η συνεχώς αυξανόμενη χρήση των αντιηλιακών προϊόντων από το κοινό οδήγησε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στο να εκδώσει Σύσταση με στόχο την μεγαλύτερη ασφάλεια των καταναλωτών (Commission Recommendation of 22 September 2006 on the efficacy of sunscreen products and the claims made relating thereto -2006/647/EC). Η σύσταση αυτή έχει διπλό στόχο. Αφενός την καλύτερη προστασία των καταναλωτών από το σύνολο της UV ακτινοβολίας (UVA και UVB), μέσω της χρήσης αντιηλιακών προϊόντων ευρέως φάσματος προστασίας αφετέρου την καλύτερη πληροφόρηση τους μέσω της συσκευασίας για καλύτερη επιλογή προϊόντος.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επισημοποιεί στη Σύσταση αυτή την ανάγκη αποτελεσματικής προστασίας ενάντια στις επιβλαβείς επιπτώσεις των ακτινών UVA. Έτσι, τα αντιηλιακά προϊόντα πρέπει εφεξής να προσφέρουν ένα ελάχιστο επίπεδο προστασίας και μια μέγιστη αναλογία προστασίας από τις ακτίνες UVB προς τις ακτίνες UVA έτσι ώστε να εξασφαλίζεται εξισορροπημένη προστασία σε όλο το φάσμα της UV ακτινοβολίας.
Εκτός του δείκτη SPF που είναι ο δείκτης αντιηλιακής προστασίας ενάντια στα ηλιακά εγκαύματα που προκαλούνται κυρίως από τις ακτίνες UVB τα αντιηλιακά θα πρέπει να υπολογίζουν και τον δείκτη PPD που είναι δείκτης προστασίας ενάντια στις ακτίνες UVA. Η συνιστώμενη αναλογία μεταξύ της προστασίας από τις ακτίνες UVB (SPF) προς την προστασία από τις ακτίνες UVA (PPD) είναι ίση ή μικρότερη του 3 (SPF/PPD ≤ 3).
Όταν αυτή η αναλογία δεν τηρείται, το προϊόν δεν μπορεί να χαρακτηρίζεται ως «αντιηλιακό».
Επισημαίνεται δε η σημασία της εφαρμογής σωστής ποσότητας αντιηλιακού προϊόντος για να επιτυγχάνεται κάθε φορά η αναγραφόμενη προστασία. Για την σωστή προστασία θα πρέπει να χρησιμοποιούνται ποσότητες παρόμοιες με εκείνες των δοκιμών (2mg/cm2) ή 6 κουταλιές του γλυκού (περίπου 36gr γαλακτώματος) για το σώμα ενός μέσου ενήλικου ατόμου.
Επιπλέον, για την διευκόλυνση του εντοπισμού και της επιλογής του κατάλληλου προϊόντος, συνιστάται ο περιορισμός του αριθμού των δεικτών προστασίας και η αντιστοίχηση κάθε δείκτη με μια κατηγορία προστασίας: μικρή (SPF: 6, 10) , μεσαία (SPF: 15, 20 ,25), υψηλή (SPF: 30, 50) και πολύ υψηλή προστασία (SPF: 50+).
Τέλος, συνιστάται η επισήμανση των κινδύνων που σχετίζονται με την έκθεση στον ήλιο και τη στάση που πρέπει να υιοθετούμε απέναντι στον ήλιο μέσα από την αναγραφή θεμάτων ασφαλείας στις συσκευασίες.
6.4 Χρήση αντιηλιακών
Είναι απαραίτητη η χρήση αντιηλιακών σε καθημερινή βάση, ανάλογα με τον τύπο δέρματος, την εποχή, την επαγγελματική απασχόληση και τη χώρα που ζει κανείς. Στην Ελλάδα, όσοι εργάζονται στο ύπαιθρο θα πρέπει να χρησιμοποιούν αντιηλιακά προϊόντα καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους. Το ίδιο ισχύει και για όσους ασχολούνται με αθλήματα ανοικτού χώρου. Εάν πάλι εργάζεστε σε γραφείο, θα πρέπει να βάζετε ένα λεπτό στρώμα αντιηλιακού κάθε πρωί. Οι κυρίες μπορούν να χρησιμοποιήσουν το αντιηλιακό τους ως κρέμα ημέρας, πριν εφαρμόσουν το μέικ-απ, ούτως ώστε να αποφύγουν τις επιπτώσεις από την έκθεση στον ήλιο, όπως οι καφέ κηλίδες και οι ρυτίδες.
Όλοι σχεδόν έχουν πειστεί για τη σημασία των αντιηλιακών κατά τη διάρκεια των διακοπών. Ωστόσο, τα αντιηλιακά είναι άχρηστα εάν δεν χρησιμοποιούνται σωστά. Θα πρέπει να εφαρμόζονται 15-30 λεπτά πριν την έκθεση στον ήλιο σε κάθε σημείο του σώματος. Παράλληλα θα πρέπει να δίνετε ιδιαίτερη προσοχή στις ευαίσθητες περιοχές, τις οποίες συνήθως ξεχνάμε: τα αυτιά, τη μύτη, τα χείλια, τα πέλματα και τις παλάμες, το κάτω μέρος του λαιμού (και για τους άνδρες), τους αγκώνες και την περιοχή των γεννητικών οργάνων στα παιδιά. Χρησιμοποιείστε το αντιηλιακό σας κάθε δύο ώρες, για όσο εκτίθεστε στον ήλιο, ακόμα και στο τέλος της ημέρας.
Το κολύμπι, ο αέρας και η υπερβολική εφίδρωση αφαιρούν την κρέμα πιο γρήγορα από το δέρμα, γι’ αυτό και στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να χρησιμοποιείτε το αντιηλιακό σας πιο συχνά. Στο βουνό, το εκτεθειμένο δέρμα θα πρέπει να προστατεύεται κάθε μία ώρα (με την ίδια συχνότητα το χειμώνα και το καλοκαίρι). Στην παραλία, συνιστάται να αποφεύγεται η έκθεση στον ήλιο μεταξύ 11 π.μ. και 4 μ.μ., γιατί τότε οι ακτίνες του ηλίου είναι πολύ πιο επικίνδυνες.
6.5 Σωστό – Λάθος
- Οι ομπρέλες παρέχουν επαρκή αντηλιακή προστασία: λάθος.
Οι ακτίνες του ήλιου αντανακλώνται απευθείας στο δέρμα σας. Τοποθετείστε την ομπρέλα στο γρασίδι, όπου υπάρχει καλύτερη απορρόφηση των ακτινών.
- Ο νεφελώδης ουρανός είναι ακίνδυνος: λάθος. Ακόμα και εάν δεν αισθάνεστε τη ζέστη του ήλιου, οι βλαβερές ακτίνες του διαπερνούν τα σύννεφα και φθάνουν στην επιφάνεια της γης μέσα από τα σύννεφα.
- Τα αντιηλιακά μας επιτρέπουν να καθόμαστε απεριόριστα στον ήλιο: λάθος.
Ο ρόλος των αντιηλιακών δεν είναι να μας δίνουν το ακαταλόγιστο όσον αφορά τις ώρες της έκθεσής μας στον ήλιο αλλά να προσφέρουν μια πρόσθετη προστασία. Η έκθεση στον ήλιο εφόσον γίνεται για λόγους ψυχαγωγίας πρέπει να γίνεται με σύνεση.
- Όταν φθάνετε στην παραλία, χρησιμοποιείτε το αντιηλιακό σας μόνο μία φορά και νομίζετε ότι είστε προστατευμένοι για το υπόλοιπο της ημέρας: λάθος.
- Ένα μαυρισμένο δέρμα προσφέρει την καλύτερη προστασία: λάθος.
Ένα μαυρισμένο δέρμα προσφέρει μια αντηλιακή προστασία αντίστοιχη ενός SPF 4 δεν προστατεύει δηλαδή επαρκώς και καλό θα ήταν να χρησιμοποιείτε και κάποιο αντιηλιακό συμπληρωματικά.
- Τα προϊόντα για μαύρισμα χωρίς ήλιο προστατεύουν το δέρμα: λάθος. Το καφετί χρώμα είναι απλώς αποτέλεσμα μιας διαδικασίας οξείδωσης, όπως ένα μήλο, όταν κοπεί στα δύο, γίνεται καφέ. Ωστόσο, ο τύπος αυτός της κρέμας συνιστάται, εάν θέλετε να έχετε ένα όμορφο χρώμα καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους: είναι απολύτως ασφαλές και δεν έχει τις επικίνδυνες παρενέργειες του σολάριουμ.
- Τα “χάπια μαυρίσματος” (psolaren) συνιστώνται μόνο για τη θεραπεία ορισμένων δερματοπαθειών και θα πρέπει να συνταγογραφούνται μόνο από γιατρούς. Χάπια που περιέχουν καροτίνη χαρίζουν στο δέρμα σας κάποιο χρώμα που δεν σας προστατεύει όμως από τον ήλιο και επιπλέον μπορεί να είναι επικίνδυνα για τα μάτια και το συκώτι σας.
6.6 Ομάδες υψηλού κινδύνου
Δεν διατρέχουν όλα τα άτομα τον ίδιο κίνδυνο να αναπτύξουν μελάνωμα (10 άτομα στα 100.000). Αρκετοί παράγοντες αυξάνουν τον κίνδυνο εμφάνισης του. Αυτοί οι παράγοντες κινδύνου υποδιαιρούνται σε προσωπικούς παράγοντες (φωτότυπος, αριθμός σπίλων), προσωπικό και οικογενειακό ιατρικό ιστορικό και περιβαλλοντικούς παράγοντες.
Οι προσωπικοί παράγοντες κινδύνου περιλαμβάνουν τον φωτότυπο δηλαδή το πώς αντιδρά ένα άτομο στον ήλιο, που ποικίλλει από το άτομο με κόκκινα μαλλιά (φωτότυπος Ι), που πάντοτε καίγεται και δεν μαυρίζει ποτέ, το άτομο με φωτότυπο ΙΙ (πάντα καίγεται, μαυρίζει ελαφρά), μέχρι τα άτομα με σκούρο δέρμα με φωτότυπους V και VI. Στην πραγματικότητα, τα άτομα με τη πτωχότερη μελαγχρωματική προστασία (φωτότυποι Ι και ΙΙ) διατρέχουν το μεγαλύτερο κίνδυνο.
Η παρουσία μεγάλου αριθμού σπίλων (μελαγχρωματικές βλάβες του δέρματος) έχει επίσης μεγάλη σημασία. Αυτό ισχύει κυρίως για τους αποκαλούμενους “άτυπους” σπίλους (όπως αυτοί ορίζονται με τα κριτήρια ABCD). Το προσωπικό ή οικογενειακό ιστορικό μελανώματος είναι εξίσου σημαντικό, ειδικότερα εάν συνδέεται με την παρουσία άτυπων σπίλων (όπως αυτοί ορίζονται με τα κριτήρια). Οι παράγοντες αυτοί μπορούν να αυξήσουν τις πιθανότητες εμφάνισης μελανώματος κατά 500 φορές.
Τέλος, μεταξύ των περιβαλλοντικών παραγόντων (οι οποίοι συνδέονται φυσικά με τη συμπεριφορά του ατόμου μέσα στο περιβάλλον του), η έκθεση στον ήλιο κατά την παιδική ηλικία, και ειδικότερα σε χώρες με πολύ μεγάλη ηλιοφάνεια (π.χ. Αφρική) φαίνεται ότι διαδραματίζει σημαντικότατο ρόλο.
Επίσης, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας και την έκθεση στον ήλιο κατά τη διάρκεια των διακοπών ή τη συχνή χρήση σολάριουμ, ακόμα και όταν κάποιος δεν έχει ζήσει ποτέ σε χώρα με μεγάλη ηλιοφάνεια. Πολλά άτομα απολαμβάνουν τον ήλιο των νότιων περιοχών, ορισμένες φορές και για μεγάλο χρονικό διάστημα και η εμφάνιση μελανωμάτων φαίνεται ότι συνδέεται με αυτήν την παρατεταμένη -αλλά κατά διαστήματα- έκθεση στον ήλιο.
Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι όλα τα άτομα που έχουν προσωπικό ή οικογενειακό ιστορικό μελανώματος, ιστορικό παρατεταμένης έκθεσης στον ήλιο κατά την παιδική ηλικία και μεγάλο αριθμό σπίλων, ιδιαίτερα άτυπων, θα πρέπει να δίνουν την απαραίτητη προσοχή σε κάθε ύποπτο σημάδι όπως πρόσφατες αλλαγές στις μελαγχρωματικές βλάβες του δέρματος αλλά και μελαγχρωματικές βλάβες που φαγουρίζουν, αιμορραγούν ή έχουν κάνει πρόσφατα την εμφάνιση τους.
7. Συχνές Ερωτήσεις
Ποιός διατρέχει τον υψηλότερο κίνδυνο να εμφανίσει μελάνωμα;
Ο κίνδυνος να εμφανιστεί μελάνωμα είναι υψηλότερος σε κάποιον με ανοιχτόχρωμο δέρμα που καίγεται και δημιουργεί φακίδες εύκολα καθώς και σε κάποιον με πολλές ελιές. Ιστορικό ηλιακών εγκαυμάτων, κυρίως στην παιδική ηλικία και την εφηβεία, και ιστορικό μελανώματος σε άλλο μέλος της οικογένειας συνεισφέρει επίσης στον υψηλότερο κίνδυνο εμφάνισης μελανώματος. Συχνή έκθεση στον ήλιο, κυρίως για λόγους ψυχαγωγικούς, αυξάνει επίσης τον κίνδυνο δημιουργίας μελανώματος. Σε παγκόσμιο επίπεδο, το μελάνωμα είναι εξ’ίσου συνηθισμένο σε άνδρες και γυναίκες. Το μελάνωμα μπορεί να εμφανιστεί σε οποιαδήποτε ηλικία είναι όμως εξαιρετικά σπάνιο στην παιδική ηλικία.
Τι έχει προκαλέσει τις αυξανόμενες περιπτώσεις εμφάνισης μελανώματος;
Εκτός από την ελάττωση του στρώματος του όζοντος, η αλλαγή συμπεριφοράς απέναντι στον ήλιο ήταν η κύρια αιτία της αύξησης του αριθμού των περιπτώσεων καρκίνου του δέρματος τις τελευταίες δεκαετίες. Η αύξηση της δημοτικότητας των δραστηριοτήτων στο ύπαιθρο και η ηλιοθεραπεία έχουν οδηγήσει στην υπερβολική έκθεση σε UV. Πολλοί άνθρωποι θεωρούν το μαύρισμα σημάδι ομορφιάς και υγείας. Όμως το μαύρισμα είναι απλά σημάδι UV βλάβης και αντιπροσωπεύει την προσπάθεια του δέρματος να ελαχιστοποιήσει την περαιτέρω βλάβη.
Πώς μπορούν να αυξηθούν οι πιθανότητες να επιβιώσει κανείς του μελανώματος;
Το κλειδί για ένα ευνοϊκό αποτέλεσμα είναι η έγκαιρη διάγνωση και η χειρουργική αφαίρεση. Η περιοδική αυτο-εξέταση του δέρματος και η ιατρική φροντίδα όταν κανείς αμφιβάλει, θα πρέπει να γίνει συνήθης πρακτική αν θέλουμε να κρατήσουμε το ποσοστό θνησιμότητας από μελάνωμα στο χαμηλότερο δυνατό επίπεδο.
Ποιές είναι οι άλλες βλαβερές συνέπειες του ήλιου στο δέρμα;
Εκτός από το μελάνωμα ο ήλιος προκαλεί και άλλες μορφές καρκίνου του δέρματος, οι οποίες αν και δεν είναι συνήθως μοιραίες, έχουν συχνά σαν αποτέλεσμα σοβαρές αλλοιώσεις στο δέρμα. Οι υπεριώδεις ακτίνες του ήλιου προκαλούν επίσης πρόωρη γήρανση του δέρματος με τη μορφή ρυτίδων, κηλίδων, τραχύτητας του δέρματος, σπασμένων φλεβών και φολιδωτών σημείων.
Είναι ασφαλές να μένει κανείς στον ήλιο για πολύ ώρα αν φοράει αντιηλιακό;
Με την κυριολεκτική έννοια της λέξης δεν υπάρχει πλήρες «μπλοκάρισμα» του ήλιου (total sunblock). Ένας μεταβλητός αριθμός ακτίνων UV μακρότερου κύματος δεν φιλτράρονται από τα προϊόντα που διατίθενται τώρα παρά τους υψηλούς δείκτες που υπάρχουν. Η συγκεντρωτική επίδραση αυτών των ακτίνων που δεν έχουν φιλτραριστεί μπορεί να καταλήξει σε καρκίνο του δέρματος και πρόωρη γήρανση του δέρματος. Δεν θα πρέπει κανείς να μένει στον ήλιο πολύ με την λανθασμένη εντύπωση ότι το αντιηλιακό τους προστατεύει πλήρως από τις ακτίνες του ήλιου. Η έκθεση στον ήλιο θα πρέπει να αποφεύγεται μεταξύ των ωρών 11πμ. και 3μμ. οπότε και οι ακτίνες του ήλιου είναι πιο δυνατές.
Είναι το τεχνητό μαύρισμα ασφαλέστερο από το μαύρισμα από τον ήλιο;
Ένα τεχνητό μαύρισμα (κρέμες ή σπρέι που προκαλούν μαύρισμα) είναι κατά πολύ ασφαλέστερο από το μαύρισμα στον ήλιο. Το τεχνητό μαύρισμα δείχνει φυσικό μέσω μιας χημικής αντίδρασης στο δέρμα. Φέρνει επομένως τα επιθυμητά αποτελέσματα σε κάποιον που θέλει να αποκτήσει μαύρισμα χωρίς να χρειάζεται να κάνει ηλιοθεραπεία. Πρέπει κανείς να τοποθετεί τα προϊόντα τεχνητού μαυρίσματος κάθε 1-2 εβδομάδες προκειμένου να το διατηρήσει γιατί τα άνω στρώματα του δέρματος ανανεώνονται συνεχώς. Παρ’ όλα αυτά το τεχνητό μαύρισμα δεν προστατεύει καθόλου από την ακτινοβολία των ακτινών UV.
Είναι ακίνδυνο να αποκτούμε τεχνητό μαύρισμα από σολάριουμ;
Το σολάριουμ προκαλεί μαύρισμα με ακτινοβολία UVΑ, οι οποίες αν και πολύ αποτελεσματικές στο να μαυρίζουν το δέρμα χωρίς να προκαλούν έγκαυμα, αυξάνουν σημαντικά τον κίνδυνο καρκίνου του δέρματος και αναμφίβολα προκαλούν πρόωρη γήρανση του δέρματος. Κάτι που πιθανόν οι περισσότεροι άνθρωποι αγνοούν είναι ότι το μαύρισμα που αποκτάται από αυτές τις μονάδες μαυρίστμαος δεν προστατεύει το δέρμα τους από ηλιακό έγκαυμα όταν βγαίνουν στον ήλιο.
8. Σχετικά με τη La Roche–Posay
Mεγάλος υποστηρικτής της ενέργειας είναι τα Δερματολογικά Εργαστήρια La Roche-Posay. Πρόκειται για μια εταιρεία αφοσιωμένη στη δερματολογία που υποστηρίζει εκστρατείες κατά του μελανώματος, μέσω της Ενημέρωσης της Ιατρικής Κοινότητας, της πρόληψης και της έγκαιρης διάγνωσης. Μέσω της ιστοσελίδας www.myskincheck.gr και ενημερωτικών εντύπων που εξηγούν τη σημασία της αυτό-εξέτασης καθώς και τις αναγκαίες προφυλάξεις που πρέπει να παίρνει κανείς κατά την έκθεσή του στον ήλιο, η La Roche-Posay εκπαιδεύει και ενημερώνει το ευρύ κοινό για την πρόληψη από τις αρνητικές συνέπειες του ήλιου. Επιπλέον, υποστηρίζει την Ευρωπαϊκή Ημέρα Μελανώματος και την Ελληνική Εβδομάδα κατά του Καρκίνου του Δέρματος και παρέχει συνεχή ιατρική εκπαίδευση για τους δερματολόγους, με εκπαιδευτικά σεμινάρια δερματοσκόπησης και με ροή πληροφόρησης από την ιστοσελίδα για τη δερματοσκόπηση (www.dermatoscopie.org).
La Roche-Posay. Η δερματολογική απαίτηση.
Η ολοκληρωμένη σειρά καθημερινής φροντίδας που εμπιστεύονται
περισσότεροι από 25.000 δερματολόγοι σε όλο τον κόσμο.
- Βασικό ενεργό συστατικό το Ιαματικό Νερό της La Roche-Posay, φυσικά πλούσιο
σε σελήνιο, γνωστό για τις καταπραϋντικές και αντιοξειδωτικές του ιδιότητες
- Ορατά αποτελέσματα που πιστοποιούνται από δερματολόγους, αξιολογούνται με
επιστημονικά κριτήρια και κλινικές μελέτες.
- Προϊόντα υψηλής ανοχής με το μικρότερο αριθμό αυστηρά επιλεγμένων
συστατικών, ιδανικά ακόμη και για το πιο ευαίσθητο δέρμα.
- Υφές εξαιρετικής καλλυντικής ευχαρίστησης, που κάνουν την καθημερινή
φροντίδα του δέρματος πραγματική απόλαυση.
Όλα τα προϊόντα της La Roche-Posay διατίθενται σε επιλεγμένα φαρμακεία.
Επισκεφτείτε το www.larocheposay.gr για περισσότερες πληροφορίες.
