Σόγια και Μεταβολικό Σύνδρομο
Συγγραφέας Ιωάννης Πολίτης Γράφτηκε στις ,
Hεπίδραση της κατανάλωσης σόγιας στην υγεία με έμφαση στο μεταβολισμό των λιπιδίων, το μεταβολικό σύνδρομο και τον έλεγχο σωματικού βάρους
Η σόγια είναι ένα τρόφιμο που αποτελεί μέρος του διαιτολογίου των λαών της Απω Ανατολής για περισσότερο από 5.000 χρόνια. Τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας στις δυτικές κοινωνίες με συνέπεια να εξετάζονται οι επιπτώσεις της κατανάλωσης σόγιας στην υγεία και ιδιαίτερα η ικανότητα της σόγιας να τροποποιεί επί το θετικότερο τον μεταβολισμό των λιπιδίων.
Η διατροφική αξία της σόγιας
Ο καρπός της σόγιας έχει ορισμένα ενδιαφέροντα διατροφικά χαρακτηριστικά.1 Το πρώτο χαρακτηριστικό είναι η υψηλή περιεκτικότητα (40%) σε πρωτείνες. Οι πρωτείνες της σόγιας έχουν την υψηλότερη διατροφική αξία από όλες τις άλλες πρωτείνες φυτικής προέλευσης, μία διατροφική αξία σχεδόν ισάξια με εκείνη των πρωτεινών του γάλακτος και του κρέατος. Το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι η υψηλή περιεκτικότητα σε μονο- και πολύ-ακόρεστα λιπαρά οξέα. Η περιεκτικότητα της σόγιας σε λινολεικό (n-6) και λινολενικό (n-3) οξύ είναι 55 και 6%, αντίστοιχα. Τρόφιμα που περιέχουν μείγματα σε σημαντικές ποσότητες των δύο ανωτέρω κατηγοριών λιπαρών οξέων οπως η σόγια μειώνουν τον κίνδυνο εμφάνισης καρδιαγγειακής νόσου.2 Περαιτέρω, η σόγια έχει χαμηλή περιεκτικότητα (12%) σε κεκορεσμένα λιπαρά οξέα. Η υψηλή περιεκτικότητα της σόγιας σε πρωτείνες υψηλής βιολογικής αξίας και η χαμηλή περιεκτικότητα σε κεκορεσμένα λιπαρά κάνουν τη σόγια ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον τρόφιμο. Το τρίτο ενδιαφέρον διατροφικό χαρακτηριστικό είναι η χαμηλή (27%), σε σύγκριση με άλλα φυτικής προέλευσης τρόφιμα, περιεκτικότητα σε υδατάνθρακες, κυρίως ολιγοσακχαρίτες και φυτικές ίνες. Ο καρπός της σόγιας περιέχει επίσης μία πληθώρα βιταμινών και ανόργανων στοιχείων. Ειδικότερα η σόγια θεωρείται καλή πηγή φυλλικού οξέος, βιταμινών του συμπλέγματος Β και ανόργανων στοιχείων όπως το ασβέστιο, φωσφόρος, σελήνιο και μαγνήσιο. Το τέταρτο ενδιαφέρον διατροφικό χαρακτηριστικό είναι η υψηλή της περιεκτικότητα σε ισοφλαβόνες. Οι ισοφλαβόνες αποτελούν μια υποκατηγορία των φυτοοιστρογόνων που η χημική τους δομή προσομοιάζει με εκείνη των οιστρογόνων αλλά σε αντίθεση με τα οιστρογόνα τα οποία δεσμευονται στον υποδοχέα οιστρογόνων ERα οι ισοφλαβόνες δεσμεύονται εκλεκτικά στον υποδοχέα ERβ. Στην παρουσία των ισοφλαβονών αποδίδονται εν μέρει κάποιες από τις ευμενείς επιδράσεις στην της σόγιας στην υγεία όπως η προστασία έναντι της καρδιαγγειακής νόσου, της οστεοπόρωσης και μερικών μορφών καρκίνου.1
Σκοπός
Το παρόν άρθρο ανασκόπησης θα επικεντρωθεί στην επίδραση της σόγιας α) στο μεταβολισμό των λιπιδίων β) στη συχνότητα εμφάνισης του μεταβολικού συνδρόμου και γ) στον έλεγχο βάρους-παχυσαρκία θεωρώντας ότι οι τρείς αυτές ενότητες είναι στενά συνδεδεμένες και αλληλοεξαρτώμενες.
Σόγια και Μεταβολισμός των Λιπιδίων
Η επίδραση της σόγιας και ειδικότερα των πρωτεινών της σόγιας στο μεταβολισμό των λιπιδίων έχει εκτενώς μελετηθεί στον άνθρωπο. Η αναζήτηση μέσω της τράπεζας πληροφοριών Pubmed οδηγεί σε εκαντοντάδες δημοσιεύσεις στο θέμα αυτό, η λεπτομερής παράθεση των οποίων ξεπερνά τους στόχους του παρόντος άρθρου. Η ίδια αναζήτηση εντόπισε 4 μετα-αναλύσεις στις οποίες θα αναφερθούμε διεξοδικότερα. Η πρωτη μετα-ανάλυση που πραγματοποιήθηκε από τους Anderson και συνεργάτες3 το 1995 βασίστηκε σε 38 διαφορετικές μελέτες και σε δεδομένα από 730 άτομα με υψηλά ή πολύ υψηλά επίπεδα χοληστερόλης. Η μετα-ανάλυση αυτή κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η κατανάλωση 47 g πρωτείνης σόγιας/ημέρα οδηγεί σε μια μείωση των επιπέδων της χαμηλής πυκνότητας λιποπρωτείνης (LDL-C) κατά 12,9%. Οι 3 επόμενες μετα-αναλύσεις επιβεβαίωσαν μερικώς τα αποτελέσματα του Anderson διότι το βασικό τους συμπέρασμα ήταν ότι η πρωτείνη της σόγιας μειώνει μεν τα επίπεδα της LDL-C χοληστερόλης αλλά η μείωση κυμαίνεται στα επίπεδα του 4-6%. Συγκεκριμένα, οι Wiggemans και Trautwein4 σε μετα-ανάλυση που περελάμβανε 960 άτομα κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η κατανάλωση 36 g πρωτείνης σόγιας/ημέρα οδήγησε σε μειώση της LDL-C κατά 4% ενώ οι Harland και Haffner5 κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η κατανάλωση 26 g πρωτείνης σόγιας οδήγησε σε μείωση της LDL-C κατά 6%. Η τελευταία μετα-ανάλυση που πραγματοποιήθηκε από τους Jenkins και συνεργάτες6 επιβεβαίωσε ότι η αναμενόμενη άμεση μείωση της LDL-C χοληστερόλης που προκαλείται από την κατανάλωση πρωτείνης σόγιας είναι 4%. Οι ίδιοι ερευνητές διατύπωσαν την άποψη ότι η σόγια τροποποιεί το μεταβολισμό των λιπιδίων μέσω δύο μηχανισμών. Ο ένας μηχανισμός είναι ο άμεσος (intrinsic) και ο δεύτερος είναι ο έμμεσος (extrinsic) διότι η σόγια όταν εισάγεται στο διαιτολόγιο εκτοπίζει τρόφιμα με υψηλή περιεκτικότητα σε κεκορεσμένα λιπαρά όπως το κρέας και το γάλα γεγονός που από μόνο του οδηγεί σε μια περαιτέρω μείωση της LDL-C χοληστερόλης κατά 3-6%. Συνεπώς, η τελική μείωση της LDL-C χοληστερόλης που προκύπτει είναι το άθροισμα του άμεσου (4-6%) και του έμμεσου (3-6%) που οδηγεί συνολικά σε μια μείωση κατά 7-12%. Αυτή η ιδιότητα της σόγιας είναι που την τοποθετεί ανάμεσα στα τρόφιμα που μπορούν να συμβάλουν στη μειωση της καρδιαγγειακής νόσου.
Ο μηχανισμός μέσω του οποίου οι πρωτείνες της σόγιας μόνες ή δρώντας συνδυαστικά με τις ισοφλαβόνες τροποποιούν το μεταβολισμό των λιπιδίων δεν είναι πλήρως γνωστός. Η κατανάλωση πρωτεινών σόγιας από επίμυες και απογαλακτισθέντα χοιρίδια οδηγεί σε μείωση των τιμών της ινσουλίνης σε σύγκριση με τις αντιστοιχες τιμές των ζώων της ομάδας του μάρυρα που κατανάλωσαν πρωτείνες γάλακτος. Η μείωση της ινσουλίνης έχει ως αποτέλεσμα την μειωμένη και αυξημένη έκφραση των μεταγραφικών παραγόντων SREBP-1 και SREBP-2, αντίστοιχα στο ήπαρ. Οι δύο ανωτέρω μεταβολές συνδέονται με μείωση των επιπέδων της LDL χοληστερόλης και των τριγλυκεριδίων στο αίμα (Πολίτης, αδημοσίευτα αποτελέσματα). Περαιτέρω, οι πρωτείνες της σόγιας συνδέονται με αύξηση της έκφρασης του μεταγραφικού παράγοντα PPARα στο ήπαρ ο οποίος εμπλέκεται στην οξείδωση λιπαρών οξέων αποτρέποντας τη συσώρευση τους στο ήπαρ και την εμφάνιση του φαινομένου της λιποτοξικότητας.
Σόγια και Μεταβολικό Σύνδρομο
Το Μεταβολικό Σύνδρομο (ΜΣ) είναι μια πάθηση που χαρακτηρίζεται από ένα σύνολο κλινικών συμπτωμάτων και συγκεκριμένα από παχυσαρκία, δυσλιπιδαιμία, υπέρταση και διάφορες ανωμαλίες του γλυκαιμικού ελέγχου που συνδέονται εν γένει με την αντίσταση στην ινσουλίνη. Η αντίσταση στην ινσουλίνη κατέχει κεντρικό ρόλο στην παθοφυσιολογία του ΜΣ, ενώ η παχυσαρκία αποτελεί την πιο συχνή κλινική εκδήλωσή του.7 Περαιτέρω, παρατηρείται αύξηση του οξειδωτικού στρες σε ασθενείς που παρουσιάζουν ΜΣ. Η συχνότητα εμφάνισης του ΜΣ αυξάνει δραματικά και υπολογίζεται ότι 40% των ενηλίκων άνω των 50 ετών πάσχουν η βρίσκονται σε κάποιο προ-στάδιο του ΜΣ.8 Το φαινόμενο παίρνει εκρηκτικές διαστάσεις στις δυτικές κοινωνίες. Η συχνότητα εμφάνισης του ΜΣ μπορεί να μειωθεί (ή να επιβραδυνθεί η εμφάνιση του) από μια μείωση της πρόσληψης θερμίδων και από μια αύξηση της κατανάλωσης θερμίδων μέσω της σωματικής δραστηριότητας και άσκησης.9 Η κατανάλωση τροφίμων με χαμηλό γλυκαιμικό δείκτη όπως επίσης και τροφίμων που περιέχουν μεγάλες συγκεντρώσεις μονοακόρεστων και πολυακόρεστων λιπαρών οξέων και μειωμένες συγκεντρώσεις κορεσμένων λιπαρών οξέων όπως η σόγια, μπορεί να προσφέρουν σημαντικά οφέλη στη μείωση της συχνότητας εμφάνισης του ΜΣ.
Σε κλινική έρευνα που πραγματοποιήθηκε από τους Azadbakht και συνεργάτες10-12 διερευνήθηκε η επίδραση της κατανάλωσης σόγιας σε διαφόρους μεταβολικούς δείκτες. Στην έρευνα που διήρκησε 8 εβδομάδες συμμετείχαν 42 μετα-εμμηνοπαυσιακές γυναίκες. Οι ασθενείς τοποθετήθηκαν τυχαία σε μία από τις τρεις πειραματικές ομάδες. Η πρώτη ομάδα έλαβε τη συνιστώμενη διαιτητική αγωγή με το μάρτυρα DASH (Διατροφικές Μέθοδοι για την Αναστολή της Υπέρτασης), η δεύτερη ομάδα έλαβε διαιτητική αγωγή βασισμένη στην πρωτεΐνη σόγιας και η τρίτη ομάδα έλαβε διαιτητική αγωγή βασισμένη στον καρπό σόγιας. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι τόσο η πρωτεΐνη σόγιας όσο και ο καρπός σόγιας είχαν θετικές επιπτώσεις στους δείκτες που σχετίζονται με την αντίσταση στην ινσουλίνη και τον γλυκαιμικό έλεγχο και μείωσε τα επίπεδα της LDL χοληστερόλης. Ωστόσο, η δίαιτα η οποία βασίστηκε στον καρπό σόγιας αποδείχθηκε πιο αποτελεσματική από αυτή με την πρωτεΐνη σόγιας.10 Τόσο ο καρπός της σόγιας όσο η πρωτεΐνη σόγιας αύξησαν την αντιοξειδωτική ικανότητα του οργανισμού όπως τεκμαίρεται από τη μειωση της υπεροξείδωσης των λιπιδίων σε ασθενείς που μετείχαν στην δεύτερη και τρίτη πειραματική ομάδα.11 Περαιτέρω, η έρευνα έδειξε ότι η κατανάλωση καρπού σόγιας μείωσε τα συνολικά ποσά των διαφόρων δεικτών φλεγμονής (E-σελεκτίνη, ιντερλευκίνη 18, C-αντιδρώσα πρωτεΐνη).12 Συμπερασματικά, η σόγια και τα προιόντα της (πρωτεΐνη της σόγιας) επηρεάζουν θετικά δείκτες που σχετίζονται με το ΜΣ σε μετα-εμμηνοπαυσιακές γυναίκες. Συνεπώς, η σόγια αποτελεί ενα ενδιαφέρον διατροφικό «εργαλείο» για την αντιμετώπιση αυτής της σύγχρονης μάστιγας.
Δεδομένα από ένα σημαντικό αριθμό επιστημονικών μελετών συνάδουν με τα συμπεράσματα της έρευνας των Azadbakht και συνεργατών σχετικά με την ικανότητα της σόγιας για να προλαμβάνει ή να επιβραδύνει το ΜΣ σε γυναίκες που βρίσκονται μετά την εμμηνόπαυση. Οι Lukaczer και συνεργάτες13 ανέφεραν ότι η κατανάλωση 30 g πρωτεΐνης σόγιας και 4 g φυτικών στερολών/ημέρα, βελτίωσε το προφίλ των λιπιδίων στο πλάσμα, μείωσε την αρτηριακή πίεση και μείωσε το ρίσκο εμφάνισης καρδιαγγειακής νόσου σε μετα-εμμηνοπαυσιακές γυναίκες. Οι Lerman και συνεργάτες14 πρότειναν πως ένα συμπλήρωμα διατροφής που περιελάμβανε σόγια, φυτοστερόλες και διάφορες πολυφαινόλες βελτίωσε το προφίλ των λιπιδίων στο πλάσμα γυναικών με ΜΣ. Σε άλλη μελέτη, η ίδια επιστημονική ομάδα κατέληξε σε παρόμοια συμπεράσματα.15 Οι Simao και συνεργάτες16 ανέφεραν ότι προσθήκη της πρωτεΐνης σόγιας (25 g/ημέρα) στο διαιτολόγιο για μια περίοδο 90 ημερών μείωσε τη διαστολική αρτηριακή πίεση σε μια μελέτη που περιελάμβανε 60 γυναίκες με ΜΣ. Συμπερασματικά, η μεγάλη πλειοψηφία επιστημονικών μελετών υποστηρίζει πως η προσθήκη σόγιας στη διατροφή μπορεί να αποτρέψει ή να βελτιώσει τα κλινικά συμπτώματα του ΜΣ κυρίως σε μετα-εμμηνοπαυσιακές γυναίκες.
Σόγια – Έλεγχος Βάρους/Παχυσαρκία
Η παχυσαρκία αποτελεί ένα παγκόσμιο πρόβλημα υγείας και ένας καλός προγνωστικός δείκτης πρόωρης θνησιμότητας. Αρκετές επιστημονικές μελέτες δείχνουν ότι η πρωτεΐνη σόγιας και οι ισοφλαβόνες που περιέχει ο καρπός της σόγιας, μπορεί να παίζουν ευεργετικό ρόλο στη διαχείριση βάρους μειώνοντας το συνολικό σωματικό βάρος αλλά και ειδικότερα το λιπώδη ιστό. Οι Christie και συνεργάτες17 ανέφεραν ότι η ενσωμάτωση σόγιας στο διαιτολόγιο προκάλεσε μείωση του κοιλιακού λίπους και του συνολικού σωματικού βάρους σε μετα-εμμηνοπαυσιακές παχύσαρκες γυναίκες σε μελέτη που πραγματοποιήθηκε στις ΗΠΑ. Οι Koning και συνεργάτες18 ανέφεραν ότι τα άτομα που κατανάλωναν δύο φορές την ημέρα για μια περίοδο 6 εβδομάδων, ρόφημα με πρωτεΐνη σόγιας χαμηλό σε θερμίδες, παρουσίασαν μεγαλύτερη μείωση στην περιφέρεια της περιοχής της οσφύος σε σύγκριση με τα άτομα της ομάδας του μάρτυρα που δεν ελάμβαναν σόγια. Αλλη μελέτη κατέδειξε ότι η ισορροπημένη διατροφή που περιλαμβάνει σόγια ήταν αποτελεσματική στη μείωση του σωματικού βάρους και της εναπόθεσης λίπους σε παχύσαρκα άτομα.19 Ομοίως, μια υψηλή σε πρωτεΐνη σόγιας και ταυτοχρόνως χαμηλή σε λιπαρά διατροφή μείωσε την εναπόθεση λίπους σε υπέρβαρα και παχύσαρκα άτομα.20 Οι Faghih και συνεργάτες21 μελέτησαν τρία διαφορετικά διαιτολόγια: α) γάλα χαμηλής λιποπεριεκτικότητας β) χορήγηση συμπληρώματος ασβεστίου και γ) χορήγηση γάλακτος σόγιας. Από τα αποτελέσματα της μελέτης προέκυψε ότι και τα τρία διαιτολόγια μείωσαν το σωματικό βάρος, αλλά η η μεγαλύτερη μείωση παρατηρήθηκε στα άτομα που κατανάλωσαν γάλα χαμηλής λιποπεριεκτικότητας. Οι Lukaszuk και συνεργάτες22 ανέφεραν ότι η κατανάλωση 720 ml γάλακτος σόγιας ή πλήρως αποκορυφωμένου γάλακτος (γάλα με 0% λιπαρά) μείωσε το σωματικό βάρος σε υπέρβαρες ή παχύσαρκες γυναίκες. Αντιθέτως, οι St-Onge και συνεργάτες23 ανέφεραν ότι η κατανάλωση 15 g της πρωτεΐνης σόγιας/1000 Kcal ημερησίως για μια περίοδο 12 εβδομάδων δεν είχε καμία επίδραση στο σωματικό βάρος. Οι ίδιοι ερευνητές αμφισβήτησαν αν η διατροφή με σόγια αποτελεί αποτελεσματικό «εργαλείο» για τη διαχείριση του σωματικού βάρους. Οι Zemel και συνεργάτες24 ανέφεραν ότι η διατροφή με σόγια δεν είχε σημαντική επίδραση στα επίπεδα δεικτών του οξειδωτικού στρες και τις τιμές διαφόρων δεικτών φλεγμονής (TNFa, ιντερλευκίνη 6) σε υπέρβαρα και παχύσαρκα άτομα. O Yamori25 συνόψισε τα αποτελέσματα των συντονισμένων από την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας (WHO) CARDIAC και των MONALISA μελετών οι οποίες κάλυψαν 60 πληθυσμούς από 25 χώρες και κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι όσοι τρέφονται με σόγια ή και ψάρια είχαν σημαντικά χαμηλότερο Δείκτη Μάζας Σώματος (ΒΜΙ). Συμπερασματικά, ένας μεγάλος αριθμός μελετών, αν και δεν υπάρχει απόλυτη ομοφωνία, καταδεικύει ότι η κατανάλωση σόγιας μπορεί να συμβάλει σε ένα πιο υγιεινό τρόπο ζωής βοηθώντας στην αποτελεσματική διαχείριση του σωματικού βάρους.
Βιβλιογραφία
1. Messina M. Nutritional composition of soybeans and soyfoods and their potential contribution toward meeting nutrient requirements. IN Discover the world of soy: Impact on health. 2011, pages 1-15, ALPRO (editor).
2. Ramdsen CE, Hibbein JR, Majchrzak SF, et al. n-6 fatty acid-specific and mixed polyunsaturate dietary interventions have different effects on CHD risk: a meta-analysis of randomized controlled trials. Br J Nutr 2010; 104: 1586-1600.
3. Anderson JW, Johnstone BM, Cook-Newell ME, et al. Meta-analysis of the effects of soy protein intake on serum lipids. N Eng J Med 1995;333:276-282.
4. Weggemans RM, Trautwein EA. Relationship between soy-associated isoflavones and LDL and HDL cholesterol concentrations in humans: a meta-analysis. Eur J Clin Nutr 2003; 57:940-946.
5. Harland JI, Faffner TA. Systematic review, meta-analysis and regression of randomized controlled trials reporting on association between an intake of circa 25 g of soy protein per day and blood cholesterol. Atherosclerosis 2008:200:13-27.
6. Jenkins DJ, Mirahhimi A, Shichaikul K, et al. Soy protein reduces serum cholesterol by both intrinsic and food replacement mechanisms. J Nutr 2010:140:2302S-2311S.
7. Alberti KG, Zimmet P, Shaw J. The metabolic syndrome–a new worldwide definition. Lancet 2005;366:1059-62.
8. Ford ES, Giles WH, Mokdad AH. Increasing prevalence of the metabolic syndrome among u.s. Adults. Diabetes Care 2004;27:2444-9.
9. Josse AR, Jenkins DJ, Kendall CW. Nutritional determinants of the metabolic syndrome. J Nutrigenet Nutrigenomics 2008;1:109-17.
10. Azadbakht L, Kimiagar M, Mehrabi Y et al. Soy inclusion in the diet improves features of the metabolic syndrome: a randomized crossover study in postmenopausal women. Am J Clin Nutr 2007;85:735-41.
11. Azadbakht L, Kimiagar M, Mehrabi Y, et al. Soy consumption, markers of inflammation, and endothelial function: a cross-over study in postmenopausal women with the metabolic syndrome. Diabetes Care 2007;30:967-73.
12. Azadbakht L, Kimiagar M, Mehrabi Y, et al. Dietary soya intake alters plasma antioxidant status and lipid peroxidation in postmenopausal women with the metabolic syndrome. Br J Nutr 2007;98:807-13.
13. Lukaczer D, Liska DJ, Lerman RH et al. Effect of a low glycemic index diet with soy protein and phytosterols on CVD risk factors in postmenopausal women. Nutrition 2006;22:104-13.
14. Lerman RH, Minich DM, Darland G et al. Subjects with elevated LDL cholesterol and metabolic syndrome benefit from supplementation with soy protein, phytosterols, hops rho iso-alpha acids, and Acacia nilotica proanthocyanidins. J Clin Lipidol 2010;4:59-68.
15. Lerman RH, Minich DM, Darland G et al. Enhancement of a modified Mediterranean-style, low glycemic load diet with specific phytochemicals improves cardiometabolic risk factors in subjects with metabolic syndrome and hypercholesterolemia in a randomized trial. Nutr Metab (Lond) 2008;5:29.
16. Simao AN, Lozovoy MA, Simao TN, et al. Nitric oxide enhancement and blood pressure decrease in patients with metabolic syndrome using soy protein or fish oil. Arq Bras Endocrinol Metabol 2010;54:540-5.
17. Christie DR, Grant J, Darnell BE, et al. Metabolic effects of soy supplementation in postmenopausal Caucasian and African American women: a randomized, placebo-controlled trial. Am J Obstet Gynecol 2010;203:153-9.
18. Konig D, Deibert P, Frey I, et al. Effect of meal replacement on metabolic risk factors in overweight and obese subjects. Ann Nutr Metab 2008;52:74-8.
19. Allison DB, Gadbury G, Schwartz LG et al. A novel soy-based meal replacement formula for weight loss among obese individuals: a randomized controlled clinical trial. Eur J Clin Nutr 2003;57:514-22.
20. Deibert P, Konig D, Schmidt-Trucksaess A et al. Weight loss without losing muscle mass in pre-obese and obese subjects induced by a high-soy-protein diet. Int J Obes Relat Metab Disord 2004;28:1349-52.
21. Faghih S, Abadi AR, Hedayati M, Kimiagar SM. Comparison of the effects of cows’ milk, fortified soy milk, and calcium supplement on weight and fat loss in premenopausal overweight and obese women. Nutr Metab Cardiovasc Dis 2010 (in press).
22. Lukaszuk JM, Luebbers P, Gordon BA. Preliminary study: soy milk as effective as skim milk in promoting weight loss. J Am Diet Assoc 2007;107:1811-4.
23. St-Onge MP, Claps N, Wolper C, Heymsfield SB. Supplementation with soy-protein-rich foods does not enhance weight loss. J Am Diet Assoc 2007;107:500-5.
24. Zemel MB, Sun X, Sobhani T, Wilson B. Effects of dairy compared with soy on oxidative and inflammatory stress in overweight and obese subjects. Am J Clin Nutr 2010;91:16-22.
25. Yamori Y. Worldwide epidemic of obesity: hope for Japanese diets. Clin Exp Pharmacol Physiol 2004;31 Suppl 2:S2-S4.
