Οι εργαστηριακές εξετάσεις του σπέρματος, σύμφωνα με την παγκόσμια οργάνωση Υγείας (Π.Ο.Υ.) ταξινομούνται σε 3 κατηγορίες.

1) Βασικές εξετάσεις.
Σ’ αυτές περιλαμβάνονται το σπερμοδιάγραμμα και τα αντισπερματικά αντισώματα.

2) Προαιρετικές εξετάσεις.
Σ’ αυτές περιλαμβάνονται ο του βιοχημικός έλεγχος σπερματικού υγρού, η καλλιέργεια του σπέρματος και η δοκιμασία ζωτικότητας των σπερματοζωαρίων.

3) Ερευνητικές εξετάσεις.
Σ’ αυτές περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων η ακροσωμιακή αντίδραση, ο έλεγχος της δυνατότητας σύνδεσης των σπερματοζωαρίων με τη διαφανή ζώνη του ωαρίου και ο προσδιορισμός των ελεύθερων ριζών στο σπερματικό υγρό.

Το σπερμοδιάγραμμα αποτελεί την πιο βασική εξέταση του σπέρματος. Η συλλογή του δείγματος γίνεται, μετά από αποχή 1-7 ημερών, με αυνανισμό στο εργαστήριο χρησιμοποιώντας γυάλινο δοχείο με ευρύ στόμιο. Αποφυγή πλαστικών δοχείων λόγω πιθανής τοξικής επιδράσεως. Εναλλακτικά η συλλογή μπορεί να γίνει στο σπίτι μετά από σεξουαλική επαφή με τη χρήση ειδικών προφυλακτικών. Τα κοινά προφυλακτικά πρέπει να αποφεύγονται όπως και η διακεκομμένη συνουσία λόγω πιθανότητας απώλειας του πρώτου τμήματος του σπέρματος που περιέχει τα περισσότερα σπερματοζωάρια. Η μεταφορά του δείγματος γίνεται εντός 30-60 min. Αποφυγή ακραίων τιμών θερμοκρασίας (κάτω του 20 και πάνω από 40 βαθμούς Κελσίου) κατά τη μεταφορά.

Για την καλύτερη μεταφορά το δοχείο του δείγματος θα πρέπει να βρίσκεται σε τσέπη του ασθενούς που βρίσκεται κοντά στο δέρμα. Για την αρχική εκτίμηση απαιτούνται τουλάχιστον 2 δείγματα που λαμβάνονται σε διάστημα όχι μικρότερο των 7 ημερών, αλλά ούτε και μεγαλύτερο των 3 μηνών. Αν τα αποτελέσματα των 2 αυτών μετρήσεων διαφέρουν σημαντικά θα πρέπει να εξετάζονται και πρόσθετα δείγματα.

Το σπερμοδιάγραμμα συνήθως περιλαμβάνει την φυσική, μακροσκοπική εξέταση και την μικροσκοπική εξέταση.

• Μακροσκοπική εξέταση

Εκτίμηση των φυσικών χαρακτηριστικών του σπέρματος:

1) Όγκος Σπέρματος:

≥ 2ml. Για άνδρες άνω των 50 ετών ≥ 1,5 ml. Μικρός όγκος μπορεί να υποδηλώνει ατελή συλλογή δείγματος, συγγενή αγενεσία των εκφορητικών πόρων, λοίμωξη των επικουρικών αδένων, ανάστροφη εκσπερμάτωση ή αμφοτερόπλευρη απόφραξη των εκσπερματιστικών πόρων.

2) Χρώμα:

Λευκό γαλακτώδες, υπόφαιο, διάφωτο. Κόκκινο χρώμα υποδηλώνει των παρουσία στο σπέρμα ερυθροκυττάρων ή χρωστικών αίμης. Καφέ χρώμα μπορεί να εμφανίζεται σε άνδρες μετά από τραυματισμό του νωτιαίου μυελού ή μπορεί να σχετίζεται με δυσλειτουργία των σπερματοδόχων κύστεων. Κίτρινο χρώμα παρατηρείται σε ορισμένες περιπτώσεις πυο-σπερμίας, σε ικτερικούς ασθενείς και σε άτομα που παίρνουν συγκεκριμένες βιταμίνες.

3) Οσμή:

όπως τα άνθη καστανιάς

4) Ρευστοποίηση:

20-60 λεπτά. Η παράταση του χρόνου ρευστοποίησης (>60 λεπτά) είναι ενδεικτική της δυσλειτουργίας του προστάτη.

5) Γλοιότητα:

Μετά την ρευστοποίηση, το δείγμα με φυσιολογική γλοιότητα πέφτει από την πιπέτα σε ξεχωριστές σταγόνες.

6) pH:

7,2-7,8- pH<7 με συνυπάρχουσα αζωοσπερμία υποδηλώνει συγγενή αγενεσία των εκφορητικών πόρων, των σπερματοδόχων κύστεων ή των επιδυδιμίδων.

• Μικροσκοπική εξέταση

Πραγματοποιείται με μικροσκόπιο αντίθεσης φάσεων, που μεγενθύνει 400-600x. Προσδιορίζονται ο αριθμός των σπερματοζωαρίων, τα σημεία συγκόλλησης, η παρουσία άλλων κυτταρικών στοιχείων, η κινητικότητα και η μορφολογία των σπερματοζωαρίων. Για την

μέτρηση του αριθμού των σπερματοζωαρίων

χρησιμοποιείται ο τροποποιημένος κατά Neubanuer αιματομετρικός θάλαμος μετά από αραίωση του δείγματος 1 προς 20 ή και μεγαλύτερη. Οι τιμές αναφοράς για την συγκέντρωση των σπερματοζωαρίων είναι ≥ 20 x 1000000/ ml και ο ολικός αριθμός ≥ 40 εκατομμύρια.

Ασπερμία

ονομάζεται η έλλειψη σπέρματος.

Αζωοσπερμία

ονομάζεται η απουσία σπερματοζωαρίων στο δείγμα και

ολιγοσπερμία

ονομάζεται η συγκέντρωση σπερματοζωαρίων <20 x 1000000>λευκών αιμοσφαιρίων του σπέρματος.Η τιμή αναφοράς για τα λευκοκύτταρα είναι <1×1000000>

Η κινητικότητα προσδιορίζεται με βάση τον τύπο της κίνησης των σπερματοζωαρίων. Παρατηρούνται τέσσερις τύποι κίνησης των σπερματοζωαρίων. Η ζωηρή προωθητική, η νωθρή προωθητική, η επιτόπια κίνηση και τα ακίνητα σπερματοζωάρια. Οι τιμές αναφοράς είναι ≥ 50% για το άθροισμα των σπερματοζωαρίων που εμφανίζουν ζωηρή προωθητική και νωθρή προωθητική κινητικότητα είτε ≥ 25% για τα σπερματοζωάρια που εμφανίζουν ζωηρή προωθητική κινητικότητα. Όταν τα σπερματοζωάρια δεν ικανοποιούν τα παραπάνω κριτήρια κινητικότητας, η παθολογική κατάσταση που προκύπτει ονομάζεται ασθενοσπερμία. Εάν κατά τον προσδιορισμό της κινητικότητας, τα ακίνητα σπερματοζωάρια ξεπερνούν το 60% θα πρέπει να γίνει εκτίμηση της βιωσιμότητας. Προς τον σκοπό αυτό γίνεται χρώση με εωσίνη, προκειμένου να καθορισθεί το ποσοστό των σπερματοζωαρίων που είναι ακίνητα αλλά ζωντανά. Ο προσδιορισμός αυτός βοηθά στον έλεγχο της αξιοπιστίας της εκτίμησης των σπερματοζωαρίων, δεδομένου ότι, το ποσοστό των νεκρών σπερματοζωαρίων δεν μπορεί να υπερβαίνει το ποσοστό των ακίνητων. Ο προσδιορισμός της βιωσιμότητας είναι απαραίτητος, όταν υπάρχει εξαιρετικά χαμηλή ή μηδενική κινητικότητα των σπερματοζωαρίων, για να καθορισθεί εάν το σπέρμα είναι ικανό να χρησιμοποιηθεί στην τεχνική της ενδο-κυτταροπλασματικής σπερματέγχυσης (Intracytoplasmic sperm injectiοn, ICSI). Για τον προσδιορισμό της βιωσιμότητας των σπερματοζωαρίων μπορεί να χρησιμοποιηθεί, εναλλακτικά, η δοκιμασία της υποωσμωτικής διόγκωσης. Με την δοκιμασία αυτή προσδιορίζεται το ποσοστό των ζωντανών σπερματοζωαρίων με βάση την ακεραιότητα τις μεμβράνης στην ουρά των σπερματοζωαρίων. Θα πρέπει να τονιστεί ότι η ανεύρεση μεγάλου αριθμού ζώντων αλλά ακίνητων σπερματοζωαρίων, μπορεί να είναι ενδεικτικό δομικών ανωμαλιών της ουράς τους.

Για τον προσδιορισμό της Μορφολογίας των σπερματοζωαρίων γίνεται μονιμοποίηση του δείγματος και χρώση σύμφωνα με τη μέθοδο Παπανικολάου ή την μέθοδο Shorr. Η τιμή αναφοράς για την παράμετρο της μορφολογίας είναι ≥ 30%, φυσιολογικές μορφές σπερματοζωαρίων (παλαιότερα ≥ 60% φυσιολογικές μορφές σπερματοζωαρίων). Οι αναθεωρημένες τιμές αναφοράς βασίζονται στον υπολογισμό του δείκτη πολλαπλών ανωμαλιών των σπερματοζωαρίων (teratozoospermia index, τερατοζωοσπερμικός δείκτης) που εστιάζεται περισσότερο στο μέσο αριθμό των ανωμαλιών ανά κύτταρο, παρά στο ποσοστό των μη φυσιολογικών κυττάρων. Ο δείκτης πολλαπλών ανωμαλιών υπολογίζεται με βάση τον αριθμό των ανωμαλιών και τον αριθμό των ανώμαλων σπερματοζωαρίων και συσχετίζεται τόσο με την ικανότητα της γονιμοποίησης όσο και με το αποτέλεσμα της IVF.

Η τιμή αναφοράς για την παράμετρο της μορφολογίας εξαρτάται από τα κριτήρια που χρησιμοποιούνται για τον ορισμό του φυσιολογικού. Αν χρησιμοποιηθούν τα αυστηρά κριτήρια των Kruger and Menkveld τότε η τιμή αναφοράς για την παράμετρο της μορφολογίας, σύμφωνα με την WHO, είναι ≥ 15% φυσιολογικές μορφές σπερματοζωαρίων. Σύμφωνα με τα αυστηρά κριτήρια των Kruger and Menkveld όταν οι φυσιολογικές μορφές των σπερματοζωαρίων είναι >14% το σπέρμα χαρακτηρίζεται ως φυσιολογικό/ γόνιμο. Όταν οι φυσιολογικές μορφές των σπερματοζωαρίων κυμαίνονται μεταξύ 5-14% το σπέρμα χαρακτηρίζεται ως υπογόνιμο. Η προτεινόμενη θεραπεία είναι ο εμπλουτισμός του σπέρματος in vitro και σπερματέγχυση με υψηλή συγκέντρωση κινητών σπερματοζωαρίων. Όταν οι φυσιολογικές μορφές των σπερματοζωαρίων κυμαίνονται μεταξύ 0-4%, το σπέρμα χαρακτηρίζεται ως υπογόνιμο. Η προτεινόμενη θεραπεία είναι η τεχνική της ενδο-κυτταροπλασματικής σπερματέγχυσης (intracyto plasmic sperm injection, ICSI). Τερατοσπερμία ονομάζεται η παθολογική κατάσταση όταν οι φυσιολογικές μορφές των σπερματοζωαρίων υπολείπονται των τιμών αναφοράς. (πίνακας τιμών αναφοράς στον πίνακα 1)