Ακτινοθεραπεία: «Έξυπνες» ακτίνες εναντίον των όγκων
Συγγραφέας Παναγιώτης Παντελάκος Γράφτηκε στις ,
Η ακτινοθεραπεία αποτελεί σημαντικό τμήμα της θεραπείας του καρκίνου. Σχεδόν ο ένας στους δύο ασθενείς υποβάλλεται σε αυτήν κάποια στιγμή στην πορεία της νόσου του, ενώ απ’ όσους τελικά νικούν τον καρκίνο, το 40% τα έχουν καταφέρει χάρη σε αυτήν.
Ο κύριος στόχος της ακτινοθεραπείας είναι να καταστρέψει τα καρκινικά κύτταρα, στερώντας τους τη δυνατότητα να πολλαπλασιάζονται. Έχοντας ήδη κλείσει 100 χρόνια ύπαρξης, η θεραπεία με ακτινοβολία δεν παύει να βελτιώνεται – με τις εντυπωσιακότερες εξελίξεις να έχουν συντελεσθεί τις δύο τελευταίες δεκαετίες, χάρη στην πρόοδο στην απεικονιστική τεχνολογία.
Όπως εξηγεί ο κ. Παναγιώτης Παντελάκος, διευθυντής στο Τμήμα Ακτινοθεραπευτικής Ογκολογίας του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου «Αττικόν», η ακτινοθεραπεία ουσιαστικά είναι η χρήση ιοντίζουσας ακτινοβολίας (φωτονίων, ηλεκτρονίων, πρωτονίων) με σκοπό την ίαση ή την ανακούφιση νεοπλασματικών νοσημάτων, με παράλληλη προφύλαξη των γειτονικών φυσιολογικών ιστών.
Η ακτινοβολία αποκαλείται ιοντίζουσα επειδή σχηματίζει ιόντα (ηλεκτρικά φορτισμένα σωματίδια) και εναποθέτει ενέργεια στα κύτταρα των ιστών από τους οποίους διέρχεται. Η ενέργεια αυτή μπορεί να καταστρέψει τα καρκινικά κύτταρα ή να τους προκαλέσει γενετικές αλλαγές οι οποίες τα οδηγούν στον κυτταρικό θάνατο.
«Μολονότι η ακτινοβολία βλάπτει και υγιή κύτταρα, οι συνεχείς βελτιώσεις των χρησιμοποιούμενων τεχνικών περιορίζουν ολοένα περισσότερο το ενδεχόμενο αυτό, ενώ συσσωρεύουν ολοένα περισσότερο την ενέργεια στα καρκινικά κύτταρα», προσθέτει. «Ενώ παλαιότερα λ.χ. οι “ακτινοβολίες” για τον καρκίνο του μαστού προκαλούσαν εγκαύματα στο δέρμα, σήμερα αυτό πλέον δεν συμβαίνει. Στην χειρότερη – αν και σπάνια – περίπτωση μπορεί να παρατηρηθεί κάποιος ήπιος ερεθισμός του δέρματος».
Η ακτινοθεραπεία χορηγείται με στόχο είτε την ίαση του ασθενούς, είτε την καταπράυνση των συμπτωμάτων που προκαλεί ο καρκίνος. Μπορεί να αποτελεί τη μοναδική θεραπεία ή να αποτελεί συνιστώσα ενός θεραπευτικού σχήματος – λ.χ. μαζί με χειρουργική θεραπεία, χημειοθεραπεία, ορμονοθεραπεία ή/και ανοσοθεραπεία. Όταν χορηγείται πριν από μία χειρουργική θεραπεία, ο στόχος είναι να συρρικνωθεί προεγχειρητικά ο όγκος, ενώ όταν χορηγείται μετεγχειρητικά ο στόχος είναι να καταστραφούν τυχόν εναπομείναντα καρκινικά κύτταρα.
Η ακτινοθεραπεία μπορεί να γίνει από μία φορά έως καθημερινά και επί περίπου δύο μήνες, με κάθε συνεδρία να διαρκεί από λίγα λεπτά έως περίπου μισή ώρα. Συνήθως γίνεται πέντε φορές την εβδομάδα, αλλά μπορεί και περισσότερες ανάλογα με την νόσο.
Είδη ακτινοθεραπείας
Υπάρχουν δύο τρόποι για να ακτινοβοληθεί ένας καρκινικός όγκος, κατά τον κ. Παντελάκο. Ο πρώτος είναι εκ των έξω (εξωτερική ακτινοθεραπεία), με τις υψηλής ενέργειας ακτίνες να παράγονται από μηχανήματα και να κατευθύνονται στον όγκο, και ο δεύτερος είναι εκ των έσω (βραχυθεραπεία), με την τοποθέτηση ραδιενεργών πηγών μέσα στον όγκο ή δίπλα του.
Η εξωτερική ακτινοθεραπεία μπορεί να είναι:
* Συμβατική (2D). Χρησιμοποιείται κυρίως ως παρηγορητική θεραπεία. Η δέσμη της ακτινοβολίας έχει συνήθως σχήμα τετραγώνου ή παραλληλογράμμου, και αναπόφευκτα επηρεάζεται εκτός από τον όγκο και σημαντικό τμήμα υγιών ιστών. Έτσι, η ακτινοβολία πρέπει να είναι χαμηλής δόσης, η οποία ναι μεν δεν επαρκεί για να ιαθεί ο καρκίνος, αλλά είναι κατάλληλη για να αμβλυνθούν τα συμπτώματά του. Γίνεται με μηχανήματα κοβαλτίου ή γραμμικούς επιταχυντές χαμηλής ενέργειας.
* Σύμμορφη τρισδιάστατη. Αποκαλείται και 3D-CRT. Επιτρέπει πολύ πιο ακριβή ακτινοβόληση του όγκου απ’ ότι η 2D, με αποτέλεσμα να περιορίζεται σε σημαντικό βαθμό η ακτινοβόληση των φυσιολογικών ιστών. Είναι κατάλληλη για όλους τους όγκους.
* Διαμορφούμενης έντασης. Λέγεται και IMRT. Είναι μία προηγμένη τεχνική που χρησιμοποιεί γραμμικούς επιταχυντές ελεγχόμενους από ηλεκτρονικούς υπολογιστές για να διαμορφώσει την ακτινοβολία στο σχήμα του όγκου και έτσι να περιοριστεί ακόμα περισσότερο η ακτινοβόληση των υγιών ιστών. Υπολογίζεται ότι ο ένας στους τρεις ασθενείς ωφελούνται από αυτή τη μορφή ακτινοθεραπείας. Είναι κατάλληλη για επιλεγμένους όγκους.
* Απεικονιστικά καθοδηγούμενη. Αποκαλείται και IGRT. Ουσιαστικά είναι η χρήση απεικονιστικών εξετάσεων (όπως οι ακτινογραφίες και η αξονική τομογραφία) σε συνδυασμό με την ακτινοβόληση. Η απεικόνιση επιτρέπει την παρακολούθηση της θέσης του όγκου και του ασθενούς, ούτως ώστε να γίνεται με ακόμη μεγαλύτερη ακρίβεια η ακτινοβόληση. Είναι κατάλληλη για πολλούς όγκους.
*Στερεοτακτική. Είναι μία τεχνική που επιτρέπει ακτινοβόληση των όγκων με μεγάλη ακρίβεια. Συνήθως χρησιμοποιείται σε μικρούς, καλά περιγεγραμμένους όγκους (ιδίως του εγκεφάλου, του νωτιαίου μυελού, του πνεύμονος κ.α.), οι οποίοι συχνά δεν μπορούν να αφαιρεθούν χειρουργικά. Γίνεται με εξειδικευμένους γραμμικούς επιταχυντές.
* Θεραπεία με φορτισμένα σωματίδια. Χρησιμοποιούνται πρωτόνια ή ιόντα άνθρακα για να ακτινοβοληθούν όγκοι που απαιτούν εξαιρετικά μεγάλη ακρίβεια στόχευσης, εξαιτίας της θέσης τους και της γειτνίασης με ευαίσθητα όργανα. Η ακτινοβόληση με πρωτόνια αντί με φωτόνια (σ.σ. οι ακτίνες Χ που χρησιμοποιούνται στις άλλες μορφές ακτινοθεραπείας) πιστεύεται ότι επηρεάζει λιγότερο τους παρακείμενους υγιούς ιστούς. Γι’ αυτό λ.χ. η θεραπεία με πρωτόνια εφαρμόζεται σε παιδιά, καθώς και σε όγκους όπως το μελάνωμα στην ίριδα του ματιού ή οι καρκίνοι του εγκεφάλου.
Η βραχυθεραπεία, από την άλλη πλευρά, μπορεί να είναι:
* Ενδοκοιλοτική (λ.χ. γυναικολογικοί καρκίνοι)
* Ενδοϊστική (λ.χ. καρκίνοι προστάτη, μαστού, δέρματος)
* Ενδοαυλική (οι πηγές τοποθετούνται εντός δομών με σχήμα σωληνοειδές, όπως ο οισοφάγος και ο χοληφόρος πόρος)
* Ενδοαγγειακή (για αρτηρίες και φλέβες).
Ογκομετρική θεραπεία
Μία από τις νεώτερες τεχνικές εξελίξεις στον χώρο της ακτινοθεραπείας είναι η ογκομετρική θεραπεία. Ουσιαστικά αποτελεί συνδυασμό της IMRT και της IGRT, (αποκαλείται επίσης ογκομετρική IMRT θεραπεία) καθώς εφαρμόζεται με μηχάνημα που διαθέτει ενσωματωμένο έναν γραμμικό επιταχυντή ηλεκτρονίων και φωτονίων ο οποίος περιστρέφεται γύρω από τον ασθενή και ένα σύστημα απεικονιστικής καθοδήγησης με τομές αξονικής τομογραφίας.
Όπως επισημαίνει ο κ. Παντελάκος, το μεγάλο της πλεονέκτημα είναι η υψηλής ακρίβειας επικέντρωση της ακτινοβολίας στον όγκο – ιδιότητα η οποία αφενός ελαττώνει τις παρενέργειες στους παρακείμενους υγιείς ιστούς, αφετέρου επιτρέπει την επικέντρωση της ακτινοβολίας στον όγκο με ακρίβεια λίγων χιλιοστών.
Σε αυτό, καθοριστικό ρόλο παίζει η καθημερινή λήψη δισδιάστατων ή τρισδιάστατων εικόνων του όγκου και ο μικρότερος χρόνος θεραπείας, ούτως ώστε όχι μόνο να επανατοποθετείται με ακρίβεια ο ασθενής σε κάθε συνεδρία ακτινοθεραπείας, αλλά και να προσαρμόζεται κατάλληλα το πλάνο της θεραπείας (σε περίπτωση λ.χ. συρρίκνωσης του όγκου, αναπνευστικής κίνησης κ.α.).
Αυτή η μορφή θεραπείας είναι κατάλληλη κυρίως για καρκίνους του εγκεφάλου, της κεφαλής & τραχήλου, του πνεύμονα, του προστάτη, για γυναικολογικούς όγκους, για όγκους δίπλα στους σπονδύλους (παρασπονδύλιοι), για όγκους νευράξονα καθώς επίσης και ολικές ακτινοβολήσεις. Νέες εφαρμογές αφορούν το ήπαρ, το πάγκρεας και άλλα ακτινοευαίσθητα όργανα, κατά τον κ. Παντελάκο.
«Τα μέχρι σήμερα αποτελέσματα της ογκομετρικής θεραπείας δείχνουν ότι με τη βοήθειά της επιτυγχάνεται δραστική μείωση στις δυσάρεστες παρενέργειες της ακτινοθεραπείας, καλός τοπικός έλεγχος του καρκίνου και αύξηση των ποσοστών πλήρους ιάσεως», επισημαίνει ο κ. Παντελάκος.
Που χρειάζονται ακτινοβολίες
1 στους 2 ασθενείς με καρκίνο χρειάζονται ακτινοθεραπεία
40% των περιπτώσεων ιάσεως οφείλονται στην ακτινοθεραπεία
Ως μοναδική θεραπεία*
Δερματικοί καρκίνοι (ακανθοκυτταρικό και βασικοκυτταρικό καρκίνωμα)
Καρκίνοι του προστάτη
Καρκίνοι του πνεύμονος (μη μικροκυτταρικοί)
Καρκινώματα του τραχήλου της μήτρας
Λεμφώματα (Νόσος Hodgkin και χαμηλής διαφοροποίησης nonHodgkin λεμφώματα)
Καρκινώματα κεφαλής & τραχήλου**
Σε συνδυασμό με άλλες θεραπείες
Καρκίνοι του μαστού
Τοπικά προχωρημένοι καρκίνοι του τραχήλου της μήτρας
Τοπικά προχωρημένοι καρκίνοι κεφαλής & τραχήλου**
Τοπικά προχωρημένοι καρκίνοι του πνεύμονος
Λεμφώματα
Καρκίνοι της ουροδόχου κύστεως
Καρκινώματα του ενδομητρίου
Όγκοι του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος (εγκέφαλος, νωτιαίος μυελός)
Σαρκώματα μαλακών μορίων
Παιδιατρικοί καρκίνοι
Καρκίνοι του γαστρεντερικού συστήματος
* αρχικού σταδίου καρκίνοι
** Ως καρκίνοι κεφαλής & τραχήλου αποκαλούνται όσοι αναπτύσσονται από το λαιμό και πάνω, δηλαδή στον φάρυγγα, στον λάρυγγα, στην στοματική κοιλότητα, στην γλώσσα κ.τ.λ.
ΠΗΓΗ: International Journal of Medical Science, 2012
Πηγή : ΤΑ ΝΕΑ Ειδική έκδοση ΥΓΕΙΑ
