Η ανάγκη της πείνας: Η αμφίδρομη σχέση τροφής και ψυχικού κόσμου
Συγγραφέας Καλυψώ Τόττη Γράφτηκε στις ,
Σύμφωνα με την θεωρία της ιεράρχησης των αναγκών του Maslow(1908-1970), υπάρχουν πέντε επίπεδα αναγκών που εξηγούν τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνεται η ανθρώπινη προσωπικότητα. Η βάση της πυραμίδας του Maslow περιλαμβάνει τις βασικές και πρωτόγονες ανάγκες ενώ όσο ανεβαίνουμε προς την κορυφή, συναντάμε τις ανώτερες ανάγκες του ανθρώπου. Αναλυτικότερα, από κάτω προς τα πάνω, (βλέπε εικόνα) είναι:
1) οι φυσιολογικές ανάγκες (αναπνοή, φαγητό, σεξ, ύπνος, νερό)
2) οι ανάγκες για ασφάλεια (φροντίδα, χρήματα, υγεία, ιδιοκτησία),
3) οι ανάγκες για κοινωνική αποδοχή ή αίσθηση του ανήκειν (φιλία, οικογένεια, οικειότητα),
4) οι ανάγκες για εκτίμηση και αυτοεκτίμηση (αυτοπεποίθηση, σεβασμός για/ από τους άλλους) και, τέλος, οι ανάγκες για αυτοπραγμάτωση (self-actualization), δηλαδή η ηθική, η δημιουργία και ο αυθορμητισμός, η επίλυση προβλημάτων, η απουσία προκατάληψης και στερεοτύπων και η αποδοχή γεγονότων. Ο άνθρωπος κινητοποιείται, προκειμένου να ικανοποιήσει τις παραπάνω ανάγκες, οι οποίες έχουν αφετηρία το σώμα και καταλήγουν σε πιο εσωτερικά ερεθίσματα και πτυχές του εαυτού μας, χωρίς βέβαια να γίνεται απαραίτητα σαφής διαχωρισμός των δυο.
H διαδικασία ικανοποίησης των αναγκών είναι γραμμική, δηλαδή ο άνθρωπος δεν μπορεί να παραλείψει τις βασικές ανάγκες και να μεταπηδήσει στις ανώτερες, εξάλλου οι φυσιολογικές είναι αυτές που του εξασφαλίζουν την επιβίωση και την σωματική του ανάπτυξη. Επίσης είναι μια διαδικασία συνεχής και όχι ένας στόχος αφού προϋποθέτει την σταθερή «επαφή» με τον εαυτό όπου οι σκέψεις, οι πράξεις και τα συναισθήματα του ανθρώπου, του επιτρέπουν να οδηγηθεί στην αυτοπραγμάτωση. Η αυτοπραγμάτωση αναφέρεται στην αίσθηση του ανθρώπου να χρησιμοποιεί όλο το μέγιστο δυναμικό, που θα του επιτρέψει να είναι ολοκληρωμένος. Είναι μια πορεία να γίνει αυτός που είναι , όπως λέει ο Carl Rogers (1902-1987), δηλαδή ο εαυτός του. Αναφέρεται στην βαθιά επίγνωση και συνείδηση των σκέψεων, επιθυμιών και καταστάσεων και στην απόδοση νοήματος στην προσωπική και καθολική ανθρώπινη ύπαρξη.
Η ανάγκη της πείνας, που βρίσκεται στη βάση της πυραμίδας μαζί με άλλες, ικανοποιείται μέσα από την κατανάλωση φαγητού όπως συμβαίνει και με τα ζώα. Πρέπει να τρώμε για να διατηρούμε την ομοιόσταση της ενέργειας μας, είναι το καύσιμο που χρειάζεται το σώμα για να λειτουργήσουν οι νευρώνες μας. Ωστόσο, η σωματική, γνωστική και συναισθηματική εξέλιξη του ανθρώπου, του επέτρεψε να μετουσιώσει το φαγητό και την διατροφή σε επιθυμία, φαντασία και δημιουργία. Το φαγητό αποτελεί απόλαυση γιατί δημιουργεί εύφορα συναισθήματα (αν και παροδικά), προκαλεί τις μνήμες και τα παιδικά μας βιώματα, μέσω της γεύσης και της οσμής, και εμπεριέχει την ανάγκη μοιράσματος (καθόμαστε γύρω από το τραπέζι για να φάμε με την μορφή οικογένειας, φίλων και κοινότητας. Η τροφή πέρα από τον ουρανίσκο και το στομάχι ικανοποιεί ανώτερες ανάγκες του ανθρώπου να βρεθεί με άλλους και να αλληλεπιδράσει, να προσφέρει και να ανήκει κάπου και να γνωρίσει άλλους πολιτισμούς. Ο άνθρωπος των σπηλαίων σε αντίθεση με εμάς δεν έδινε την ίδια αξία στο φαγητό του, απλώς κάλυπτε την πείνα του, γρήγορα και αποφασιστικά.
Τι συμβαίνει στην περίπτωση που ο σύγχρονος άνθρωπος, κυρίως του Δυτικού κόσμου, έρχεται να καλύψει τις ανώτερες ανάγκες του μέσα από την κατανάλωση τροφής; Με άλλα λόγια αντλεί την μεγαλύτερη ευχαρίστηση από το φαγητό γιατί με αυτόν τον τρόπο κατευνάζει αρνητικά συναισθήματα ή προκαλεί- αποκλειστικά και μόνο από αυτό- θετικά; Τότε η τροφή δεν αποτελεί μέσο επιβίωσης αλλά ο αυτοσκοπός για να νιώσει ζωντανός (συναισθηματική διέγερση, comfort food, αυστηρές δίαιτες).
Ο άνθρωπος δεν είναι σε θέση ή δεν επιθυμεί να κατανοήσει βαθύτερα τον εαυτό του και να συνειδητοποιήσει την πηγή των προβλημάτων και δυσκολιών του και παραμένει στο κατώτερο επίπεδο που τον οδηγεί στην οπισθοδρόμηση και στην ματαίωση. Η θλίψη, το άγχος, η μοναξιά, η ανασφάλεια, η χαμηλή αυτοεκτίμηση, η αίσθηση αποτυχίας, η έλλειψη συντροφικότητας και αγάπης εκτονώνονται και σχετίζονται με την κατανάλωση ή μη τροφής και ο φαύλος κύκλος συνεχίζεται χωρίς να βρίσκει κάποια διέξοδο.
Από την άλλη, ζούμε σε ένα περιβάλλον μέσα στο οποίο η τροφή είναι άμεσα και ταχύτατα προσβάσιμη και σε κάποιες περιπτώσεις πολύ φτηνή, (ειδικά στα ανεπτυγμένα κράτη ο άνθρωπος δεν κοπιάζει για να την αποκτήσει). Για αυτόν τον λόγο δεν δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στο πλαίσιο γύρω από το φαγητό, δηλαδή στις πρώτες ύλες, στη διεργασία/προετοιμασία, στην όσφρηση, όσο στην κατανάλωση με «βουλιμικές» συμπεριφορές.
Υπάρχουν βέβαια και οι γενετικοί παράγοντες που οδηγούν σε μη φυσιολογικές συνήθειες διατροφής, ωστόσο αυτοί αλληλεπιδρούν με τους περιβαλλοντικούς, που αναφέραμε παραπάνω, και ενισχύουν την ανάπτυξη των διατροφικών προβλημάτων.
Η τροφή, λοιπόν, είναι απαραίτητη και απόλυτα συνυφασμένη με την ζωή και τον θάνατο (αν την στερείται) του ανθρώπου. Ο τρόπος όμως που θα καλύπτει την ανάγκη αυτή ο καθένας μας είναι πολύ σημαντικός παράγοντας για την προσωπική του εξέλιξη και ανάπτυξη ή όχι.
Και όπως έλεγαν και οι αρχαίοι Έλληνες «νους υγιής εν σώματι υγιή», εννοώντας την υιοθέτηση διατροφικών συνηθειών που θα επιτρέψουν την ψυχική ανάπτυξη του ανθρώπου.
Βιβλιογραφία:
Maslow, A. (1954). Motivation and personality. New York, NY: Harper.
Rogers, C. (1951). Client-centered Therapy: Its Current Practice, Implications and Theory. London: Constable.
