Φύση ή Ανατροφή: Τι διαμορφώνει το χαρακτήρα του παιδιού;
Συγγραφέας Λίζα Βάρβογλη Γράφτηκε στις ,
Οι θεωρίες του Στίβεν Πίνκερ, καθηγητή ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, ξεσηκώνουν έντονες συζητήσεις όχι μόνο στην επιστημονική κοινότητα, αλλά και στο ευρύ κοινό, μια που τα θέματα που επιλέγει ενδιαφέρουν πολύ κόσμο. Το βιβλίο του «ο λευκός πίνακας: η σύγχρονη άρνηση της ανθρώπινης φύσης» (the blank slate: the modern denial of human nature) δεν αποτελεί εξαίρεση στην παράδοση των πολυσηζητημένων μπεστ-σέλλερ: έχει ήδη ξεσηκώσει θύελλα συζητήσεων, προβληματισμών, αλλά και αντιδράσεων.
Ο μεγάλος αυτός στοχαστής της εποχής μας κατόρθωσε με το τελευταίο βιβλίο του αυτό που θεωρεί σημαντικότερο για τον ανθρώπινο νου: να σκέφτεται και να επεξεργάζεται τις διάφορες πληροφορίες που προσλαμβάνει, χωρίς να τις αποδέχεται παθητικά.
Με δυο λόγια, η προτεινόμενη θεωρία λέει ότι ο εγκέφαλος του μωρού δεν είναι άγραφος πίνακας στον οποίο μπορούν να γράψουν οι γονείς ό,τι θέλουν, γιατί ένας άγραφος πίνακας δεν έχει τη δυνατότητα να κάνει τίποτα. Αντίθετα, ο εγκέφαλος του βρέφους είναι από τη γέννησή του προγραμματισμένος να κάνει διάφορα πράγματα και η συμβολή των γονιών στην προσωπικότητα του παιδιού είναι μηδαμινή.
Πώς όμως επηρεάζει η νέα θεωρία τις μέχρι τώρα αντιλήψεις των γονιών για την ανατροφή των παιδιών τους;
Διαβάζοντας κανείς τη νέα αυτή θεωρία, λογικό είναι να του δημιουργηθούν απορίες σχετικά με την εφαρμογή της στην καθημερινή ζωή και στον τρόπο που αυτή μπορεί να επηρεάσει την ανατροφή ενός παιδιού –και κατ’ επέκταση ολόκληρη την οικογένεια-. Οι παρακάτω ερωτήσεις αποτελούν ορισμένα από τα βασικά ζητήματα που απασχολούν τους καινούργιους –αλλά και τους πιο έμπειρους- γονείς και οι απαντήσεις σε αυτές αντικατοπτρίζουν τη νέα αυτή θεωρία.
Ποια είναι η συμβολή της οικογένειας και της γενετικής κληρονομικότητας στην προσωπικότητα του παιδιού;
Σύμφωνα με τον Πίνκερ, ο ρόλος της οικογένειας στην προσωπικότητα του παιδιού είναι μηδενικός. Δίνει μάλιστα και τις εξής αναλογίες: για την προσωπικότητα ενός παιδιού, 50% ρόλο έχει η γενετική κληρονομικότητα, 50% το ιδιαίτερο περιβάλλον και 0% το οικογενειακό περιβάλλον! Το ιδιαίτερο περιβάλλον είναι τα τυχαία εκείνα γεγονότα που καθόρισαν την ιδιαίτερη ανάπτυξη του εγκεφάλου του κάθε ατόμου, δηλαδή τα μοναδικά για τον καθένα περιστατικά που συνέβησαν σε μια δεδομένη στιγμή και επηρέασαν τη συναρμολόγηση των τμημάτων του εγκεφάλου του.
Η ικανότητα για μάθηση είναι έμφυτη ή την αποκτά το άτομο μέσα από τα παραδείγματα της οικογένειάς του;
Σύμφωνα με τη θεωρία του Πίνκερ, ο άνθρωπος έχει έμφυτη την ικανότητα μάθησης και η ικανότητά του να μαθαίνει από το περιβάλλον του βασίζεται σε ήδη υπάρχοντα νευρωνικά κυκλώματα, δηλαδή στον τρόπο που ο εγκέφαλός του έχει διαμορφωθεί από πολύ μικρή ηλικία και του επιτρέπει να μαθαίνει. Οι ικανότητες όπως το να χρησιμοποιεί κανείς τη γλώσσα, να θέτει στόχους και να τους πετυχαίνει, να κάνει διάφορα πράγματα, να χρησιμοποιεί τη λογική του για να λύνει ποικίλα προβλήματα βρίσκονται έμφυτες στον άνθρωπο μέσα στον τρόπο με τον οποίο είναι δομημένος ο εγκέφαλος. Βέβαια, ο Πίνκερ δεν αμφισβητεί ότι ο ρόλος της μάθησης και του πολιτισμικού συστήματος είναι σημαντικοί παράγοντες της ανθρώπινης συμπεριφοράς, ωστόσο επιμένει ότι πρωταρχικής σημασίας είναι η έμφυτη ικανότητα για μάθηση, άσχετα από τα διδάγματα και τα παραδείγματα της οικογένειας.
Ποιος διαμορφώνει τον εγκέφαλο του παιδιού και τις δυνατότητές του: η φύση ή η οικογένεια;
Οι επιστήμονες της Εξελικτικής Ψυχολογίας, ανάμεσα τους και ο Πίνκερ, καθώς και οι επιστήμονες της Εξελικτικής Βιολογίας, υποστηρίζουν ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος και το ανθρώπινο σώμα διαμορφώθηκαν βιολογικά μέσα από τη διαδιακασία της φυσικής επιλογής. Ο Πίνκερ τονίζει ότι όχι μόνο ο εγκέφαλος του μωρού δεν είναι άγραφος πίνακας, αλλά, αντίθετα, έχει αποτυπωμένη επάνω του τη γενετική ιστορία της ανθρωπότητας, συμπεριλαμβανομένων των χαρακτηριστικών εκείνων που επέτρεψαν στους μακρινούς προγόνους μας να επιβιώσουν. Η διαδικασία της φυσικής επιλογής έχει προικίσει τον ανθρώπινο εγκέφαλο με μια σειρά τμημάτων στα οποία βρίσκονται οι έμφυτες ικανότητες και προδιαθέσεις.
Σήμερα γνωρίζουμε από τις έρευνες στις νευροεπιστήμες ότι ο εγκέφαλος αποτελείται από μια σειρά νευρωνικών κυκλωμάτων, τα οποία είναι σχεδιασμένα με τέτοιο τρόπο, ώστε να παράγουν μορφές συμπεριφοράς που βοηθούν την προσαρμογή του ανθρώπου στο περιβάλλον. Αυτά τα έμφυτα τμήματα του εγκεφάλου αφορούν σε δραστηριότητες όπως η κοινωνική μάθηση, η αντίληψη της σημασίας του χαμόγελου και των εκφράσεων του προσώπου του συνομιλητή, η ομιλία, η δίψα και η πείνα, η αναγνώριση προσώπων, η αντίληψη του χώρου και του χρόνου, κοκ. Οι τεχνικές απεικόνισης του εγκεφάλου καθώς και μελέτες στον εγκέφαλο ατόμων που έχουν υποστεί εγκεφαλική βλάβη επέτρεψαν στους επιστήμονες να χαρτογραφήσουν τα εγκεφαλικά αυτά κυκλώματα και να εντοπίσουν την ακριβή θέση τους στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Έτσι, σύμφωνα με τη νέα αυτή θεωρία, η συμβολή της οικογένειας είναι αμελητέα στον τρόπο που διαμορφώνεται ο εγκέφαλος του παιδιού και οι ποικίλες ικανότητές του.
Μπορούν οι γονείς να βελτιώσουν τη γλωσσική εξέλιξη των παιδιών τους;
Ο Πίνκερ πιστεύει ότι η γνώση της γλώσσας είναι έμφυτη στον άνθρωπο, δηλαδή ότι από την αρχή της ζωής του το μωρό έχει την ικανότητα για να μάθει να μιλάει και να κατανοεί τη γλώσσα. Αυτό φαίνεται να συμβαδίζει και με την καθημερινή εμπειρία ή την κοινή λογική, αφού οι γονείς από πολύ νωρίς λένε τραγουδάκια και μιλάνε στο μωρό τους σαν ήδη να καταλαβαίνει αυτά που του λένε. Ο Πίνκερ δεν υποστηρίζει βέβαια ότι το μωρό καταλαβαίνει, αλλά ότι ήδη απ’ όταν γεννιέται γνωρίζει τους γραμματικούς κανόνες της γλώσσας. Αυτό το γεγονός είναι που επιτρέπει στο παιδί να παράγει διαρκώς νέες, γραμματικά και συντακτικά σωστές προτάσεις, τις οποίες δεν έχει ακούσει ποτέ. Ο ίδιος όμως τονίζει, ότι επειδή ακριβώς η ικανότητα της γλώσσας είναι έμφυτη, ό,τι και να κάνουν οι γονείς δε θα την επηρεάσουν, αφού αυτή θα ακολουθήσει την προδιαγεγραμμένη πορεία της. Όσο για το αν η πλούσια λεκτική επικοινωνία με το παιδί, ο εμπλουτισμός της γλωσσικής του εμπειρίας, η ενεργοποίησή του με τα κατάλληλα παιχνίδια είναι σωστές μέθοδοι για να βοηθήσει κανείς ένα παιδί ν’ αναπτυχθεί καλύτερα, ο Πίνκερ πιστεύει ότι πρόκειται γι’ ‘ανοησίες’.
Μπορούν οι γονείς να διαμορφώσουν την προσωπικότητα των παιδιών τους;
Με μία λέξη: «Όχι!». Ο δεύτερος μεγάλος τομέας πάνω στα ευρήματα του οποίου ο Πίνκερ στηρίζει τη θεωρία του περιλαμβάνει τη μελέτη της συμπεριφοράς και των χαρακτηριστικών των διδύμων. Περιληπτικά, οι έρευνες αυτές έχουν δείξει ότι οι ομόζυγοι (από το ίδιο ωάριο) δίδυμοι που έχουν μεγαλώσει σε διαφορετική οικογένεια (λόγω υιοθεσίας) παρουσιάζουν πολύ μεγάλο ποσοστό ομοιότητας στις προσωπικότητές τους. Ομόζυγοι δίδυμοι που μεγάλωσαν στην ίδια οικογένεια παρουσιάζουν μεγαλύτερες ομοιότητες από τους ετερόζυγους δίδυμους (από διαφορετικό ωάριο) που έχουν μεγαλώσει στην ίδια οικογένεια. Τέλος, τα βιολογικά αδέλφια που έχουν μεγαλώσει χωριστά παρουσιάζουν πολύ μεγαλύτερες ομοιότητες στην προσωπικότητά τους απ’ ότι θετά αδέλφια που μεγάλωσαν στην ίδια οικογένεια.
Η άποψη του Πίνκερ είναι ότι η οικογένεια τελικά δεν παίζει κανένα ρόλο στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού, δηλαδή στο αν θα είναι νευρικό ή ήρεμο, αγχωτικό, δειλό ή τολμηρό, με αυτοπεποίθηση, κλπ., αφού αυτό είναι γενετικά καθορισμένο.
Μπορεί η σωστή διαπαιδαγώγηση, οι κατάλληλες οδηγίες και συμβουλές να βοηθήσουν το παιδί να γίνει καλύτερο;
Ο Πίνκερ δηλώνει ότι η άποψη ότι ο παιδικός εγκέφαλος είναι ένας άγραφος πίνακας τον οποίο οι γονείς μπορούν να γεμίσουν με τις σωστές οδηγίες είναι λανθασμένη. Κατά τον Πίνκερ, οι συμβουλές προς τους γονείς για το πώς μπορούν να επηρεάσουν το παιδί τους, να δραστηριοποιήσουν τον εγκέφαλό του μωρού τους με τα κατάλληλα παιχνίδια, να έχουν σε βάθος και πλάτος λεκτική επικοινωνία και ποιοτικό χρόνο μαζί τους να του διαβάζουν και να του μιλάνε για να αναπτύξει καλές γλωσσικές ικανότητες και αργότερα καλές σχολικές επιδόσεις, όπως και να μη σηκώνουν χέρι στο παιδί τους, δεν έχουν τεκμηριωμένη βάση. Ο Πίνκερ δεν πιστεύει ότι οι παραπάνω ενέργειες επιδρούν στην προσωπικότητα του παιδιού. Αντίθετα, πιστεύει ότι ενοχοποιούν τους γονείς, ιδιαίτερα όταν υπάρχει κάποιο πρόβλημα στο παιδί τους και η εξέλιξή του δεν είναι η αναμενόμενη.
Τι μας διδάσκουν τα παραδείγματα γονιών-παιδιών του τύπου «το μήλο κάτω απ’ τη μηλιά;»
Όχι μόνο επιστημονικές μελέτες, αλλά και η καθημερινή εμπειρία δείχνουν ότι σε πολλές περιπτώσεις τα παιδιά υιοθετούν ορισμένες συμπεριφορές των γονιών τους. Έτσι, βλέπουμε ότι επιθετικοί και βίαιοι γονείς έχουν επιθετικά και βίαια παιδιά, ή ότι οι γονείς που έχουν καλές λεκτικές ικανότητες και μιλούν πολύ στα παιδιά τους έχουν αντίστοιχα παιδιά με αναπτυγμένη γλώσσα. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι τέτοιου είδους παραδείγματα αποδεικνύουν την τεράστια δύναμη του περιβάλλοντος στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του παιδιού. Όμως, σύμφωνα με τον Πίνκερ, πρόκειται για μια συσχέτιση, δηλαδή δύο πράγματα που εμφανίζονται μαζί, τα οποία όμως δεν έχουν αιτιολογική σχέση, δηλαδή δε σημαίνει ότι το ένα προκαλεί το άλλο. Το γεγονός ότι το παιδί ενός γονιού που έχει ευχέρεια λόγου και καλές γλωσσικές ικανότητες δεν αποδεικνύει τη δύναμη του περιβάλλοντος. Θα μπορούσε κάλλιστα η ίδια συμπεριφορά, οι καλές γλωσσικές ικανότητες να οφείλονται στα γονίδια που πήρε το παιδί από το γονιό του. Έτσι, ίσως τελικά τα ίδια γονίδια που ευθύνονται για τις συμπεριφορές του γονιού μπορεί να ευθύνονται και για τις παρόμοιες συμπεριφορές του παιδιού, χωρίς να έχει σχέση το περιβάλλον.
Για να διαπιστώσουμε αν η σχέση προέρχεται από την κληρονομικότητα ή το περιβάλλον θα πρέπει ν’ ανατρέξουμε σε μελέτες με δίδυμα αδέρφια, βιολογικά και θετά παιδιά. Αν το οικογενειακό περιβάλλον επηρέαζε το παιδί σε μεγάλο βαθμό, τότε τα παιδιά που μεγάλωναν με τους ίδιους γονείς θα είχαν και μεγαλύτερες ομοιότητες στην προσωπικότητά τους σε σχέση με τα παιδιά που μεγαλώνουν με διαφορετικούς γονείς. Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει, σύμφωνα με τα δεδομένα πολλών επιστημονικών μελετών, οι οποίες δείχνουν ότι τα αδέλφια που μεγάλωσαν μέσα στην ίδια οικογένεια δεν παρουσιάζουν καμία διαφορά από αδέλφια που διαχωρίστηκαν στη γέννα. Τα θετά αδέλφια δεν παρουσιάζουν μεταξύ τους περισσότερες ομοιότητες απ’ ότι θα παρουσίαζαν αν επιλέγαμε τυχαία δυο παιδιά από την ίδια γειτονιά. Τέλος, οι ομόζυγοι δίδυμοι είναι 50% όμοιοι, άσχετα με το αν μεγάλωσαν μαζί στην ίδια οικογένεια ή σε διαφορετικές οικογένειες.
Μπορεί τελικά να επηρεάσει η οικογένεια το παιδί;
Φυσικά! Και όχι μόνο σε ένα, αλλά σε πολλά πράγματα. Καταρχήν, ας μην ξεχνάμε ότι ο Στίβεν Πίνκερ είναι θεωρητικός και προτείνει μια νέα θεωρία, δηλαδή κάτι το οποίο έχει επιστημονικό ενδιαφέρον, αλλά δεν είναι τεκμηριωμένο. Έπειτα, αν προσέξουμε τις θέσεις του, θα δούμε ότι αναφέρεται κυρίως στην προσωπικότητα, αλλά όχι απαραίτητα στη συμπεριφορά του παιδιού. Έτσι, ένα παιδί μπορεί, για παράδειγμα να γεννηθεί με προσωπικότητα που χαρακτηρίζεται από δειλία και κοινωνική συστολή, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι καταδικασμένο να είναι κλεισμένο στον εαυτό του. Μπορεί να μην αλλάζει ριζικά η προσωπικότητα, αλλά ο άνθρωπος είναι ικανός, με την κατάλληλη παρέμβαση να μάθει νέα πράγματα και να αλλάξει τη συμπεριφορά του, έτσι ώστε τα ‘αρνητικά’ στοιχεία της προσωπικότητάς του να μην εκδηλώνονται έντονα.
Ένα άλλο πολύ σημαντικό στοιχείο είναι ότι η συμπεριφορά των γονιών παίζει τεράστιο ρόλο στην ευτυχία των παιδιών, και, τελικά, το ζητούμενο είναι να έχει κανείς ευτυχισμένα και ισορροπημένα παιδιά. Οι επιλογές που κάνουν οι γονείς, για παράδειγμα τόπο κατοικίας, το σχολείο του παιδιού, εξωσχολικές δραστηριότητες, παίζουν ρόλο στη δημιουργία ενός κοινωνικού κύκλου και φιλίας με άλλα παιδιά, κι έτσι, ένα παιδί με συνεσταλμένο χαρακτήρα θα έχει περισσότερες ευκαιρίες να κοινωνικοποιηθεί σε αυτή την περίπτωση, λόγω των επιλογών που θα έχουν κάνει οι γονείς του. Οι εξωσχολικές δραστηριότητε, τα σπορ, τα χόμπι, οι τέχνες, η μουσική, όλα αυτά είναι πράγματα που σύμφωνα με τον Πίνκερ εμπλουτίζουν την εμπειρία του παιδιού, άρα και την εξέλιξή του.
Η θεωρία του Πίνκερ απενοχοποιεί τους γονείς που μπορεί να νιώθουν διαρκώς υπεύθυνοι για την εξέλιξη του παιδιού τους και να έχουν τύψεις ότι ίσως δεν έπραξαν κάτι σωστά και γι’ αυτό το παιδί τους έχει δυσκολίες.
Όμως, πάντα σύμφωνα με τον Πίνκερ, το σπουδαιότερο που μπορούν να κάνουν οι γονείς και το οποίο θα επηρεάσει τα παιδιά τους είναι η ποιότητα της σχέσης που θ’ αναπτύξουν μαζί τους. Ο ίδιος χρησιμοποιεί την αναλογία της συμπεριφοράς προς του φίλους μας: τους φερόμαστε καλά και δημιουργούμε μια όμορφη σχέση μαζί τους όχι γιατί πιστεύουμε ότι θα τους αλλάξουμε την προσωπικότητα, αλλά γιατί έτσι πρέπει κι έτσι επιλέγουμε για την ευχαρίστηση όλων. Με τον ίδιο τρόπο θα πρέπει και οι γονείς να αντιμετωπίσουν τη σχέση με τα παιδιά τους. Η καλή συμπεριφορά προς τα παιδιά επηρεάζει τη σχέση με τους γονείς, μαθαίνει στο παιδί να αναπτύσσει ζεστές σχέσεις, να λύνει προβλήματα, να αισθάνεται σιγουριά και προστασία, ποιότητες τις οποίες θα κουβαλάει μια ζωή μέσα του και οι οποίες θα αντανακλούν στη μελλοντική συμπεριφορά του.
Λίζα Βάρβογλη Ph.D.,
Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια
