Η τροφή ως μέσο έκφρασης των συναισθημάτων
Συγγραφέας Μαρία Κατσαρού Γράφτηκε στις ,
Η κατανάλωση τροφής ανέκαθεν αποτελούσε μέρος της καθημερινής μας κοινωνικής και οικογενειακής ζωής. Εξάλλου η πρώτη επαφή του ανθρώπου με το φαγητό, ο θηλασμός, είναι μια βαθύτατα συναισθηματική εμπειρία, κατά την οποία η τροφή γίνεται συνδετικός κρίκος στην ανάπτυξη της πρώτης ανθρώπινης σχέσης του. Όλα τα θηλαστικά θηλάζουν τα μικρά τους και έτσι σε όλες τις περιπτώσεις αναπτύσσεται ένας ξεχωριστός συναισθηματικός δεσμός ανάμεσα στη μητέρα και στο νεογέννητο.
Στη βρεφική ηλικία, τρώμε μόνο όταν πεινάμε και σταματούμε όταν η πρόσληψη τροφής οδηγήσει σε ικανοποίηση και κορεσμό. Κανονικά λοιπόν, η κατανάλωση και η ανάγκη για λήψη τροφής είναι ενδογενώς ρυθμιζόμενες. Οι ψυχολογικές θεωρίες υποστηρίζουν πως, στο νεογέννητο μωρό, οι πρώτες εμπειρίες με το φαγητό καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο που θα σχετιστεί με αυτό αργότερα.
Ο ρυθμός και ο τρόπος πρόσληψης τροφής στο βρεφικό στάδιο, καθώς και η σχέση του μωρού με την τροφό του, επηρεάζουν τον τρόπο που το βρέφος βιώνει και αντιλαμβάνεται τον κόσμο και τις πρωταρχικές του εμπειρίες επιβίωσης.
Πολύ συχνά στα επόμενα χρόνια της ζωής ενός παιδιού, η αγάπη και η φροντίδα από τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας και του περιβάλλοντος, εκφράζονται κατά κύριο λόγο μέσω της προσφοράς τροφής, και μάλιστα σε κάποιες περιπτώσεις όταν η αγάπη δεν μπορεί να εκφραστεί με άλλο τρόπο, το φαγητό γίνεται το αποκλειστικό μέσο. Ως επακόλουθο, η λήψη τροφής συνδέεται στενά με τον ψυχικό κόσμο του παιδιού.
«Μαμά, πεινάω (για την προσοχή σου)»
Η συναισθηματική φόρτιση της τροφής ξεκινάει συχνά από τότε που το φαγητό ταυτίζεται με τη φροντίδα του γονιού (θηλασμός, τάισμα). Το παιδί μαθαίνει να τραβάει την προσοχή του γονιού μέσα από την τροφή και έτσι να στρέφεται και στο μέλλον στο φαγητό, για να λάβει ευχάριστα συναισθήματα. Έτσι, πολλές φορές μπορεί να αρχίσει να καλεί τον γονιό του για να του παράσχει τροφή – χωρίς στην πραγματικότητα να πεινάει, αλλά για να τραβήξει την προσοχή του. Ας μην ξεχνάμε και τα χέρια ενηλίκων που απλώνονται (με αγάπη πάνω απ΄όλα) επιθετικά και αυταρχικά στο στόμα ενός μικρού παιδιού, χωρίς να σεβόμαστε το όχι του παιδιού, την ικανότητα του να έχει τον έλεγχο του εαυτού του.
Ο γονιός λοιπόν οφείλει να αρχίσει να αποσυνδέει την προσοχή που δίνει στο παιδί από την έννοια του φαγητού, έτσι ώστε το φαγητό να συνδέεται περισσότερο με την ικανοποίηση της πείνας και όχι με την προσέλκυση της προσοχής ή την άσκηση ελέγχου.
Όταν το άτομο μεγαλώνει, το φαγητό αναπόφευκτα καταλαμβάνει ένα μεγάλο μέρος της ζωής του. Έτσι, εκτός από βιολογική ανάγκη, λειτουργεί και σαν μια συνήθεια που πλαισιώνει την καθημερινότητα, ακόμη και σαν διασκέδαση ή μέσο κοινωνικοποίησης, αλλά και σαν τρόπος διαχείρισης συναισθημάτων.
Έτσι, φαίνεται ότι ο άνθρωπος δεν τρώει πάντα επειδή πεινάει ή δεν αποφεύγει το φαγητό μόνο επειδή δεν πεινάει. Και αυτό επειδή η κατανάλωση της τροφής είναι ιδιαίτερα φορτισμένη συναισθηματικά στη ζωή του σύγχρονου ανθρώπου. Εκτός από την απόλαυση που θα νιώσει ένα άτομο την ώρα του φαγητού, πολλές άλλες ψυχικές καταστάσεις (που προϋπάρχουν ή δημιουργούνται την ώρα του φαγητού) μπορεί να το οδηγήσουν στην αναζήτηση τροφής ακόμα και όταν το σώμα δεν πεινάει πραγματικά, ή στη στέρησή της ακόμα και όταν το σώμα πεινάει πραγματικά.
Αυτή η ενστικτώδης «έλξη» έχει ένα ψυχολογικό νόημα. Πατατάκια για το άγχος, πίτσα για το θυμό, ζεστή μακαρονάδα για τη στενοχώρια, ένα βαθύ μπολ παγωτό για την ερωτική απογοήτευση και πάει… τρώγοντας. Στο σπίτι, στη δουλειά, ακόμη και στο δρόμο ίσως έχουμε πάντοτε κάτι στο στόμα μας για να μασουλάμε, χωρίς να πεινάμε.
Έτσι, από συνήθεια. Και καθώς -τα όποια- αρνητικά συναισθήματα εναλλάσσονται μέσα μας, το μόνο σταθερό καταφύγιο ανακούφισης των ψυχολογικών μας διακυμάνσεων, παραμένει το φαγητό.
Το emotional eating, ή αλλιώς η ψυχολογική εξάρτηση από το φαγητό, αφορά τη συχνή κατανάλωση μεγάλης ποσότητος τροφής, που οφείλεται σε συναισθηματικούς παράγοντες. Ετσι, το φαγητό αποκτά τη δύναμη ενός «ναρκωτικού» που μπορεί να καταπραΰνει ψυχολογικά επώδυνες καταστάσεις, όπως το άγχος, τη μοναξιά, την ανία, το θυμό, τη θλίψη ή την κατάθλιψη, την απογοήτευση, την απόγνωση και τις ματαιώσεις της ζωής.
Πολλοί άνθρωποι λοιπόν έχουν ψυχικές και συναισθηματικές ανάγκες και βιώνουν καταστάσεις τις οποίες δυσκολεύονται να χειριστούν με τον κατάλληλο τρόπο.
Ανώνυμη ιστορία από το internet
«Δεν ξέρω από πού να ξεκινήσω. Η ζωή μου δεν περιλάμβανε ιδιαίτερα δράματα. Αλλά νομίζω ότι συνήθως έτσι ξεκινάνε οι κρίσεις. Τίποτα δραματικό ή ανατρεπτικό δεν συνέβαινε. Ζούσα σε μια τυπική αστική ζωή. Εξουθενωτική δουλειά, λίγες ώρες ελεύθερες συνήθως παρέα με τον επί ετών κουρασμένο και ολίγον βαρετό σύντροφό μου, ένα ενθουσιώδη παιδί (ευτυχώς) και παθητική τηλεορασιομανία.
Θα μου πείτε, γιατί δεν διαλέγεις απλά ένα χόμπι; Γιατί δεν πάς ένα γυμναστήριο; Ακούγεται απλό, αλλά όπως πάντα, ο εγκλωβισμός είναι πιο σύνθετος. Φανταστείτε λίγο το σενάριο. Παρασκευή βράδυ, και αντί να πάω σπίτι μετά τη δουλειά πάω με τη φίλη μου τη Μυρτώ για χορό. Αφήνω λοιπόν, τον εξαντλημένο σύντροφό μου στο σπίτι και περνάω το ένα από τα τρία μόνο ελεύθερα απογεύματα που διαθέτω για τον εαυτό μου.
Πρώτα απ’ όλα νιώθω τύψεις. Τύψεις απέναντι στο γιο μου που δεν τον βλέπω όσο θα ήθελα (ή θα έπρεπε;), τύψεις απέναντι στον άντρα μου που τον επιβάρυνα και του στέρησα την παρουσία μου. Η λογική μου βέβαια μου λέει ότι όλα αυτά είναι ένα μάτσο αηδίες. Ότι ο άντρας μου επέλεξε αυτή τη ζωή και δεν μπορούμε να ζούμε όλοι με τους ίδιους ρυθμούς, ότι το παιδί μου χρειάζεται μια ευχαριστημένη και ικανοποιημένη με τον εαυτό της μαμά, ότι όλοι εν τέλει προσαρμόζονται. Έλα όμως που κάποιες φορές είσαι απλώς κουρασμένη. Πολύ κουρασμένη για να ταρακουνήσεις το σύστημα, πολύ κουρασμένη για να ξεκινήσεις προσωπικές μάχες.
Κι εκεί έρχεται ο εξισορροπητής. Η επίλυση της εσωτερικής σύγκρουσης.
Θα μείνω άλλο ένα βαρετό απόγευμα μέσα, θα αποχαυνωθώ άλλη μια βραδιά μπροστά στη τηλεόραση, θα μείνω με τη παλιά φόρμα μου και το κότσο στα μαλλιά να μιζεριάσω αλλά θα γίνει όλο αυτό πιο εύκολο με μια πίτσα, ή έστω με ένα σουβλάκι, ή δυο- τρία. Και μετά που θα τρίβω τη κοιλιά μου θα με πιάσει μια ελαφρά υπνηλία και έτσι θα πάω εύκολα για ύπνο.
Τι μου δίνει λοιπόν, αυτό το σουβλάκι; Δεν μου δίνει αγκαλιά, δεν μου δίνει σεξουαλική ικανοποίηση, δεν κάνει τη βραδιά πιο όμορφη ή πιο ιδιαίτερη. Απλώς κάνει τη βραδιά πιο εύγεστη, πιο εύπεπτη. Έτσι, καταπίνω το θυμό μου με το σύζυγο που μισοκοιμάται με το στόμα ανοιχτό στον καναπέ, κατευνάζω τις ανάγκες μου για υπαρξιακές συζητήσεις και αποφεύγω την επαφή με τον ίδιο μου τον εαυτό. Κατά μια έννοια, επιλύω την εσωτερική σύγκρουση. Λέω, «κάτσε, εδώ τώρα, φάε και λίγο βρώμικο, να το βουλώσεις». Και το πιο παράξενο είναι ότι όλο αυτό λειτουργεί. Πως να αναπλαισιώσεις μια κατάσταση που λειτουργεί; Πως να πάρεις το σφυρί να το γκρεμίσεις εκ των θεμελίων όλο το οικοδόμημα μόνο και μόνο για να χάσεις κιλά; Εκεί λοιπόν καταλήγεις «έλα μωρέ, λίγα κιλά παραπάνω, άλλες στην ηλικία μου…» Πιο εύκολο. Πού να τρέχεις τώρα νυχτιάτικα σε χορούς και σε πανηγύρια. Άλλωστε η ψυχική κούραση μοιάζει τόσο μα τόσο με τη σωματική.
Έτσι, λοιπόν, βλέπεις τον πισινό σου να μεγαλώνει όπως και το κενό σου. Και προσπαθείς να το καλύψεις με πίτσες και παγωτά. Αλλά κάθε βράδυ είναι μπροστά σου.
Και ρωτάει η ψυχολόγος μου: «Τι νιώθεις αν φας μια μαρουλοσαλάτα;» Τώρα αυτό πως να το περιγράψω; Μπορεί μια δυο φορές να νιώσω καλά. Ξέρεις, κάνω κάτι για τον εαυτό μου κτλ κτλ. Θα έρθει όμως, το βράδυ που θα κάθομαι μπροστά στη μίζερη μαρουλοσαλάτα, δίπλα από τον μισοκοιμισμένο άντρα που παντρεύτηκα, μπροστά από τη τηλεόραση βλέποντας ένα ανούσιο σίριαλ του οποίου την υπόθεση θα ξεχάσω αυτομάτως και τότε θα ξεκινήσουν οι σκέψεις. «η ζωή μου είναι πολύ μέτρια», «σαν να είχε δίκιο η μάνα μου ότι ο άντρας μου, μου πέφτει λίγος», «θα έπρεπε τώρα να έκανα κάτι πιο ενδιαφέρον» «άσε που αύριο πρέπει να πάω και από την εφορία». «Ωραία όλα όσα μου λες, μου λέει η ψυχολόγος μου, αλλά εγώ σε ρώτησα το συναίσθημα. Τι νιώθεις όταν βλέπεις τη μαρουλοσαλάτα;» Άδεια νιώθω, σαν η ζωή μου να έχει γεύση μαρουλιού χωρίς λάδι. Και όταν μασουλάω αυτή τη κατακαημένη σαλάτα νιώθω σαν να είμαι τιμωρία. «Άντε χοντρή, φάε τώρα το μαρουλάκι μπας και μπεις σε κανένα παντελόνι». Ούτε στον εχθρό μου. Οπότε τι πιο απλό; Αντί να σκέφτομαι όλα αυτά για τη ματαιότητα της ζωής μου ας σκεφτώ τίποτα άλλο. Με τζατζίκι ή με χτυπητή; Και εκεί την απάντηση τη δίνω εύκολα».
Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που ωθούν τους ανθρώπους στη λήψη ή στην αποφυγή της τροφής και αυτοί είναι οι ακόλουθοι:
Ανάγκη για ασφάλεια
Για κάποια άτομα η κατανάλωση τροφής λειτουργεί ως καταπραυντική δραστηριότητα (θυμίζει τον θηλασμό ή την επιβράβευση από τους γονείς). Το άτομο αναζητά τροφή (συνήθως μαλακές, γλυκές τροφές), για να αναβιώσει μέσα του το παιδί, για να ενεργοποιήσει ένα μηχανισμό άμυνας, εκείνον της παλινδρόμησης σε συναισθήματα της παιδικής ηλικίας, κατά την οποία τροφή και συναισθηματική ασφάλεια ή ξεγνοιασιά ήταν πολύ στενά συνδεδεμένες μεταξύ τους. Αντίθετα, μπορεί να απαρνείται το φαγητό και την παρηγορητική του υπόσταση, για να επαναλάβει/επιβεβαιώσει μαζοχιστικά μιαν αλλοτινή αίσθηση ασφάλειας ή για να προκαλέσει την προσοχή των σημαντικών γι” αυτό ανθρώπων (όπως το πεινασμένο βρέφος-παιδί καλεί τους γονείς του να το ταΐσουν).
Αντιμετώπιση της απόρριψης
Για να αποφύγει ή να ανατρέψει την αίσθηση της απόρριψης, ενδέχεται ένα άτομο να αναζητήσει τροφή για να αναπληρώσει την αυτοαξία του, προσφέροντας στον εαυτό του μια αίσθηση αναγνώρισης, που θα αντισταθμίσει την απόρριψη. Άλλοτε πάλι, ένα άτομο μπορεί να στερηθεί την τροφή του ενδόμυχα, για να δικαιολογήσει την απόρριψη που έχει βιώσει, από αδυναμία να αμυνθεί απέναντι σε αυτήν, ή αυτοκαταστροφικά, για να αυτοτιμωρηθεί, που προκάλεσε μιαν αποτυχία.
Ανάγκη για αποδοχή και επιβράβευση
Το άτομο, για να επιβραβεύσει τον εαυτό του για κάποιο επίτευγμά του ή για να βιώσει και πάλι το συναίσθημα της αποδοχής και της επιβράβευσης το οποίο δοκίμαζε όταν «σαν καλό παιδί» έτρωγε «όλο το φαΐ» του, τρώει και τώρα «όλο το φαΐ» του.
Μούδιασμα, «αναισθητικό»
Η απόλαυση του φαγητού μετατοπίζει την προσοχή από άλλα συναισθήματα και δίνει μια παρένθεση, ένα διάλειμμα από τις δυσάρεστες σκέψεις. Άλλωστε, ο μηχανισμός της χώνεψης οδηγεί σαν «αναισθητικό» σε ένα μούδιασμα της σκέψης, με τον λήθαργο που συνοδεύει την χώνεψη και μειώνει την πνευματική διαύγεια (εμποδίζει την καθαρή σκέψη). Όμως και η ασιτία προκαλεί ένα τέτοιο «θόλωμα» της σκέψης: ένα από τα χαρακτηριστικά συμπτώματα της νευρικής ανορεξίας είναι η μείωση της ικανότητας για συγκέντρωση και η θολή σκέψη.
Γέμισμα ψυχικών κενών
Το άτομο ενδέχεται να βιώνει συναισθήματα που δεν μπορεί να τα εντοπίσει και να τα εκφράσει, με αποτέλεσμα να νιώθει ένα ψυχικό κενό. Έτσι, αντί να προβληματιστεί και να επιχειρήσει να αναζητήσει τη φύση των συναισθημάτων του, στρέφεται αμέσως στο φαγητό, για να γεμίσει αυτό το κενό.
Απόσπαση της προσοχής
Για άλλους ανθρώπους η τροφή λειτουργεί ως τρόπος με τον οποίο επιτυγχάνεται η απόσπαση της προσοχής από το πραγματικό πρόβλημα, και αυτό επιτυγχάνεται με την ανάπτυξη μιας εμμονής με το φαγητό (όπως συμβαίνει, για παράδειγμα, στη νευρική ανορεξία).
Η τροφή σαν «πώμα»
Παρόμοια με την προηγούμενη είναι η περίπτωση κατά την οποία η τροφή μπορεί να λειτουργήσει σαν πώμα. Το στόμα δεν είναι μόνο όργανο του πεπτικού συστήματος αλλά και όργανο της λειτουργίας της γλώσσας, του λόγου. Έτσι μπορεί κάποιος για διάφορους λόγους να φοβάται να εξωτερικεύσει σκέψεις και συναισθήματα και να «βουλώνει» το στόμα, για να μην ξεστομίσει σκέψεις, ή τρώει, για να «καταπιεί» μαζί με την τροφή και διάφορα συναισθήματα, που δυσκολεύεται ή φοβάται να τα εκφράσει.
Αυτοτιμωρία- Αυτοκαταστροφή
Σε αυτή την περίπτωση κάποιος έχει εσωτερικεύσει (συνήθως από το παρελθόν) αρνητικά μηνύματα από τους σημαντικούς για τον ίδιο ανθρώπους (π.χ. λεκτική, σωματική, σεξουαλική κακοποίηση κτλ.) και προσπαθεί να επιβεβαιώσει τα μηνύματα αυτά «σκεπάζοντας” τιμωρητικά τον εαυτό του κάτω από το πάχος. Παράλληλα, όπως και στην προηγούμενη περίπτωση, το φαγητό λειτουργεί ως ένας τρόπος για να συγκρατήσει το άτομο μέσα του την κραυγή διαμαρτυρίας για την αδικία καθώς και για τον πόνο που έχει υποστεί. Έτσι, το παχύσαρκο άτομο επιλέγει να αυτοτιμωρηθεί ασυνείδητα και να κρύψει τον εαυτό του πίσω από το πάχος.
Αρνητικές σκέψεις
Ένα άτομο θυμάται μηνύματα από άλλους τα οποία έχει εσωτερικεύσει στο παρελθόν ή σκέψεις που έχει διαμορφώσει για τον εαυτό του, ακόμα και όταν αυτές είναι παράλογες, πιστεύοντας μάλιστα ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να αλλάξει. Έτσι, μένει στην ίδια κατάσταση και δεν αποτολμά να αλλάξει, γιατί έχει πειστεί ότι δεν μπορεί να το κάνει ή ότι δεν του αξίζει κάτι καλύτερο.
Ακούσια έλλειψη συντροφικότητας και σεξουαλικής δραστηριότητας
Όταν ένα άτομο δεν έχει μια συντροφική σχέση, έρχεται αντιμέτωπο με το μεγάλο κενό της μοναξιάς αλλά και την έλλειψη σεξουαλικής δραστηριότητας. Συχνά λοιπόν αυτά τα εσωτερικά κενά τα υποκαθιστά η υπερβολική κατανάλωση φαγητού, με την υποκίνηση και των άλλων παράλληλων συναισθηματικών μηχανισμών, όπως είναι αυτοί που αναφέρθηκαν παραπάνω.
Περηφάνια
Όσο κι αν φαίνεται περίεργο, υπάρχουν άτομα που απαρνούνται το φαγητό, για να ασκήσουν υπερβολικό έλεγχο στον εαυτό τους. Το ακραίο αδύνατο σώμα αποτελεί ένα έπαθλο γι” αυτούς, καθώς υπερηφανεύονται γι” αυτή την κατάκτησή τους, κάτι που το πέτυχαν με την υπερβολική αυστηρότητα και πειθαρχία, αξίες τις οποίες τόσο πολύ εκτιμούν.
Εικόνα σώματος
Εικόνα σώματος δηλαδή; Αυτό που βλέπουμε στον καθρέφτη;Όχι μόνον! Είναι αυτό που βλέπουμε στον καθρέφτη του μυαλού μας και το μεταφράζουμε. Το μεταφράζουμε πόσο ωραίο είναι! Πόσο επιτυχημένο! Πόσο λεπτό! Και καθορίζει (στο μυαλό μας) πόσο επιτυχημένοι θα είμαστε. Σε κάθε τομέα της ζωής μας και της καθημερινότητας μας: πόσο δημοφιλείς, πόσα κομπλιμέντα θα δεχόμαστε, πόσες «επιτυχίες» θα έχουμε στο άλλο φύλο και αργότερα πόσο «εύκολα» θα μπορούμε να πετυχαίνουμε τους στόχους μας.
Πριν από χρόνια ήμουν σε ένα παιδικό πάρτι. Η εορτάζουσα και οι φίλες και φίλοι είναι γύρω από ένα τραπέζι και τρώνε. Και ξαφνικά ακούγεται η ερώτηση: πόσα κιλά είσαι;
Σιωπή δευτερολέπτων: και μετά τα πιο λεπτά κορίτσια και αγόρια δηλώνουν με υπερηφάνεια τα κιλά τους. Τα υπόλοιπα κοκκινίζουν και ψευδίζουν έναν αριθμό ή λένε έναν αριθμό που φαίνεται ότι δεν είναι πραγματικός. Από εκείνην τη στιγμή οι λεπτοί και οι λεπτές νοιώθουν περηφάνια, ενώ οι λιγότεροι λεπτοί είναι καταρρακωμένοι.
Ζούμε στην εποχή των εικόνων και η μετάφραση της εικόνας σώματος δημιουργείται από πολύ νωρίς! παλιά αφορούσε τα κορίτσια. Στην εποχή μας αφορά και τα αγόρια.
Μία εικόνα σώματος άσχημη ξεκινά με τη σύγκριση: Σύγκριση με άτομα του περιβάλλοντος αλλά φυσικά και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.
Οι διαφημίσεις για την προώθηση προϊόντων και υπηρεσιών είναι πολλές, στην τηλεόραση, στο ραδιόφωνο, στις βιτρίνες, στα καταστήματα, σε αφίσες κτλ.. Αρκετές φορές προκειμένου οι πωλήσεις να είναι ικανοποιητικές, οι διαφημίσεις ασκούν ψυχολογική βία. Κάτι τέτοιο έγινε πρόσφατα και στο Παρίσι…
«Φέτος το καλοκαίρι θέλεις να είσαι φάλαινα ή γοργόνα»; Αυτή ήταν η λεζάντα φωτογραφίας που απεικόνιζε..
..μία φάλαινα από την μία και μία θελκτική γοργόνα από την άλλη, σε αφίσα γυμναστηρίου στο Παρίσι. Μία γυναίκα όμως είχε άποψη πάνω σε αυτό κι έδωσε απάντηση γραπτώς και δημοσίως.
«Οι φάλαινες περιτριγυρίζονται από φίλους (δελφίνια, ιππόκαμπους, θαλάσσιους ελέφαντες). Έχουν ενεργή σεξουαλική ζωή, μένουν έγκυες και γεννούν αξιολάτρευτα φαλαινάκια. Περνάνε ωραία παρέα με τα δελφίνια, τρώγοντας σαρδέλες και γαρίδες και παίζοντας στις θάλασσες, ταξιδεύοντας σε εξωτικά μέρη όπως στην Παταγονία και στους κοραλλιογενείς υφάλους της Πολυνησίας. Οι Φάλαινες τραγουδούν θαυμάσια όλη μέρα και έχουν ηχογραφήσει και CD. Ζούνε ελεύθερα, χωρίς ουσιαστικούς εχθρούς, εκτός από τον άνθρωπο, και είναι αγαπητές, σεβαστές και υπό την προστασία πολλών οργανώσεων.
Οι Γοργόνες δεν υπάρχουν. Ακόμα κι αν υπήρχαν όμως, θα έκαναν ουρές έξω από τα γραφεία των ψυχολόγων πάσχοντας από κρίση ταυτότητας. «Τι είμαι Ψάρι ή Άνθρωπός;», θα έλεγαν. Δεν θα είχαν σεξουαλική ζωή και δεν θα μπορούσαν να γεννήσουν παιδιά. Ναι, θα ήταν υπέροχες, αλλά θα ήταν μόνες και θλιμμένες. Και ποιός θέλει δίπλα του μια γυναίκα που μυρίζει ψαρίλα; Χωρίς αμφιβολία, ναι, θέλω να είμαι φάλαινα»
Αποδεχτείτε τον εαυτό σας, αγαπήστε τον, φροντίστε τον.
Μαρία Κατσαρού, Ψυχολόγος,
Συστημική – Οικογενειακή Ψυχοθεραπεύτρια,
