Ηθικός μαζοχισμός: Τι μας έμαθε ο Προμηθέας
Συγγραφέας Ιάκωβος Σιανούδης Γράφτηκε στις ,
Εντάξει… Όλοι έχουμε ακούσει τον όρο μαζοχισμός. Πολύ πιθανό να έχουμε και μία, περισσότερο, σεξουαλική έννοια στο μυαλό μας για το τι αφορά πράγμα που είναι – εν μέρει – σωστό. Όμως η ηθική με το μαζοχισμό πως συνταιριάζει; Πως γίνεται στην ίδια πρόταση να έχουμε το ήθος μαζί με τη διαστροφή;
Ας το εξηγήσουμε ετυμολογικά και ας καταλάβουμε ότι – πολύ απλά – ο ηθικός μαζοχισμός είναι αυτός που οδηγεί κάποιον στη θέση του θύματος. Σε αυτή τη θέση, χτίζει την ταυτότητά του όπου κάθε τι που τον πονάει επιβεβαιώνει την ύπαρξή του.
Ακριβώς όπως κάνει ένα σπουργίτι χτίζοντας την φωλιά του και κάθε ξυλαράκι που προσθέτει το γδέρνει αλλά ταυτόχρονα κάνει και τη φωλιά πιο ζεστή. Πιο θερμή. Μία αίσθηση, δηλαδή, που με την έντασή της του υπενθυμίζει ότι η φωλιά του είναι αληθινή.
Πως φτάνει όμως κάποιος στον να μαζοχίζεται ηθικά; Ας γυρίσουμε στην παιδική ηλικία και ας φανταστούμε ένα παιδί το οποίο οι γονείς του δεν το αγαπούν πραγματικά. Αν και – ίσως – να είναι, ενεργά, παρόντες στη ζωή του το παιδί δεν λαμβάνει, αυτή, την συναισθηματική κάλυψη που οφείλει να λάβει. Έτσι, μέρα με τη μέρα, αρχίζει να υποθέτει ότι κάπου φταίει… Κάτι έχει κάνει για να μην το αγαπούν και πρέπει να βρει τρόπο να συγχωρεθεί. Πως όμως θα το κάνει αυτό όταν δεν γνωρίζει τι έκανε; Η λύση θα πρέπει να είναι μία… Θα υποταχθεί απόλυτα όντας υπερβολικά ευγενικό, πειθήνιο και δεχτικό γιατί – αν δεν το κάνει – θα κινδυνεύει να το εγκαταλείψουν! Σιγά σιγά, λοιπόν, εξασφαλίζει την ικανοποίηση των γονέων (που στο μυαλό του ισούται με την αγάπη) πληρώνοντας, όμως, ένα μεγάλο τίμημα. Κάθε φορά που υποτάσσεται εμποδίζει την αυθόρμητη έκφραση της προσωπικότητάς του! Για να γίνει περισσότερο κατανοητό σκεφτείτε ένα φυτό και κάθε φορά που θέλει να ανθίσει να πρέπει να μην το κάνει γιατί έτσι θα κλέψει ήλιο από τα υπόλοιπα. Η αυτοτιμωρία του συντελεί στη μείωση του αισθήματος της ενοχής που νιώθει.
Πως συμπεριφέρεται αυτός ο μαζοχιστής μεγαλώνοντας; Μα με την ίδια υποταχτική προσέγγιση στα πράγματα φυσικά! Η ανάγκη του να γίνει αγαπητός θα τον περάσει μέσα από μία ευγενική, αβρή και αυτοταπεινωτική διαδρομή όπου θα αναζητά την τιμωρία του ίδιου πότε οδηγούμενος στην αποτυχία και πότε αποστρέφοντας τον ίδιο του τον εαυτό. Νιώθει, όμως, ηδονή με την έννοια της ευχαρίστησης; Της ηθικής ικανοποίησης; Δεν γίνεται να μην το κάνει, σωστά; Ακόμα κι αν ο πόνος είναι αυτός που τον εκπληρώνει πρέπει να μετατρέπεται σε πηγή ηδονής – έστω και δευτερογενώς – αλλιώς πιο το όφελος;
Ας φέρουμε στο νου έναν από τους πιο γνωστούς μύθους της ανθρωπότητας – αυτόν του Προμηθέα. Έκλεψε τη φωτιά από τους Θεούς και την πρόσφερε στην ανθρωπότητα. Αλτρουιστικό, σωστά; Μάλιστα, βασανίστηκε για αυτή του την πράξη από τον πατέρα των Θεών καθώς κάθε μέρα ένας αϊτός κατέτρωγε την σπλήνα του ενώ αυτή αναγεννόταν τη νύχτα ώστε να έχει διάρκεια το μαρτύριό του. Ο μύθος ολοκληρώνεται με την απελευθέρωση του Προμηθέα και την κατάληψη της θέσης του από κάποιον άλλο αφού άπαξ και το μαρτύριο ξεκίνησε θα συνεχίζετο στους αιώνες.
Τώρα, να δω αν με τη βοήθεια μίας πολύ αγαπημένης μου φιγούρας της ψυχανάλυσης, του Βίλχελμ Ράιχ, μπορώ να του δώσω μία διαφορετική “χροιά”. Για τον Ράιχ, ο μαζοχιστής είναι μια αυτοηττώμενη προσωπικότητα. Αναζητά, δηλαδή, και επιδιώκει να βιώνει μία διαρκή ήττα σε επίπεδο προσωπικότητας. Ο Προμηθέας, τάχθηκε υπέρ των ανθρώπων, κλέβοντας τη φλόγα, και αψήφησε το Δία γεγονός που τον κατέστησε δέσμιο και βασανιζόμενο. Παρατηρείται, λοιπόν, η ολιγωρία στο να προβλέψει το κόστος της πράξης του ή – για να το θέσω αλλιώς – το κόστος δεν έμοιαζε να τον επηρεάζει καθόλου κατά την απόφασή του. Ας μην ξεχνάμε ότι ως τιτάνας συντάχθηκε με το μέρος του πατέρα των Θεών και πολέμησε τους ομοίους του γεγονός που μας επιτρέπει σιγά σιγά να δούμε το σχηματισμό ενός μοτίβου στη συμπεριφορά του.
Ένα από τα πιο έκδηλα χαρακτηριστικά των αυτοηττώμενων προσωπικοτήτων είναι το πρότυπο διαμαρτυρίας και αυτοκαταστροφικότητας το οποίο προβάλλουν. Ακόμα και η πράξη του να γυρίσει την πλάτη δύο φορές τόσο στο γένος του ως Τιτάνας όσο και στο θετό του γένος ως Θεός δείχνει μία αυτουποτίμηση. Ότι, δηλαδή, ίσως ο ίδιος να μην ένιωθε ότι η κοινωνική του θέση τού άξιζε ή αντικατόπτριζε την εικόνα που είχε μέσα του.
Ως δεσμώτης, ο Προμηθέας υπέκειτο στο μαρτύριο του να κατατρώγονται οι σάρκες του και μέσα από αυτόν τον πόνο και την οδύνη είναι πιθανό να νομιμοποιούσε την ταυτότητά του όπως ακριβώς εξηγήσαμε στην αρχή. Αυτό που γίνεται ενδιαφέρον, εδώ, είναι κάτι το οποίο δεν αναφέραμε μέχρι στιγμής και απαντάει στα ερωτήματα του ποιο ήταν το δευτερογενές του όφελος ή – καλύτερα – που έγκειτο η ηδονή του… Βλέπετε, ο μαζοχιστής, κατατρέχεται από μία ασυνείδητη επιθυμία να βασανίζει τους άλλους μέσω του προσωπικού του πόνου! Ακριβώς σαν μια χύτρα η οποία μέσω της βαλβίδας ασφαλείας της εκτονώνει μέρος του ατμού ώστε η πίεση στο εσωτερικό να μην την συνθλίψει. Για τον Προμηθέα, αυτός ο άλλος δεν ήταν παρά ο Θεός Δίας που τον φυλάκισε. Ο Προμηθέας, υπέφερε βουβά και μέρος αυτής της οδύνης εκφραζόταν στην απόπειρα να αντλήσει το ενδιαφέρον του Δεσμοφύλακά του!
Τέλος, το ύπατο χαρακτηριστικό των αυτοηττώμενων προσωπικοτήτων είναι η πίστη τους στο μεγαλύτερο όφελος. Ότι, υπομένοντας όλον αυτόν τον πόνο, δηλαδή, ο Προμηθέας επιτύγχανε κάτι σημαντικότερο.
Ας αφήσουμε τον μύθο πίσω μας, τώρα, και ας αναλογιστούμε τις μυριάδες γυναίκες που γίνονται, συστηματικά, θύματα κακοποίησης από τους συζύγους τους. Σε καμία περίπτωση δεν αγαπούν τη θλίψη ή τον πόνο! Η ανοχή σε αυτή την κακοποίηση βρίσκει ανακούφιση στη πίστη ότι εάν υπομείνουν, αυτό, το μαρτύριο θα επιτύχουν να κρατήσουν το γάμος του και δεν θα εγκαταλειφθούν.
Για να συνοψίσουμε αλλά και να σταθμίσουμε τα όσα ειπώθηκαν, χωρίς καμία αμφιβολία μπορούμε να παρατηρήσουμε μαζοχιστικές συμπεριφορές στην καθημερινότητα και τους γύρω μας; Συμπεριφορές που προκύπτουν από επιλογές που επιφέρουν ταλαιπωρία, κάματο ή ακόμα και σωματικό πόνο. Ίσως, πίσω από μία χαρούμενη προσωπικότητα που προκαλεί το γέλιο με τις γκάφες της ή το “θάρρος” του να μην φοβάται να τσαλακώσει την εικόνα της να είναι μία ένδειξη αυτοηττώμενου ανθρώπου. Ακόμα και η επίδειξη τρομερής αυτοθυσίας και αλτρουισμού μπορούν να είναι ενδείξεις αφού όσο μεγαλύτερο το κόστος τόσο μεγαλύτερη η αυτοεκτίμηση που επέρχεται.
Το ερώτημα που προκύπτει, πραγματικά, είναι αν ο μαζοχισμός κρύβεται στη βιολογία – αφού η πλειοψηφία των γονέων θέτει την ευμάρεια των απογόνων του πάνω ακόμα και από την προσωπική τους επιβίωση – ή είναι δυναμικό αποτέλεσμα καλλιεργούμενης συμπεριφοράς όταν πράξεις αυτοκαταστροφής τραβούν το ενδιαφέρον των γύρω μας…
