Σίδηρος βρέφη και στερεές τροφές: Τι ισχύει;
Συγγραφέας Στέλιος Παπαβέντσης Γράφτηκε στις ,
Η έλλειψη σιδήρου στα βρέφη και η σιδηροπενική αναιμία αποτελούν συχνό αλλά σε σημαντικό βαθμό προλαμβανόμενο πρόβλημα.
Εκτός από τα πρόωρα και τα μικρού βάρους γέννησης νεογνά, καμία «προληπτική», χωρίς πρώτα ανίχνευση μειωμένων αποθηκών ή αναιμίας σε εξετάσεις αίματος, χορήγηση συμπληρώματος σιδήρου στα βρέφη δεν δικαιολογείται, γιατί μπορεί να αποβεί αρνητική στη ζυγαριά κινδύνων – οφέλους. Με άλλα λόγια, με προληπτική χορήγηση σιδήρου πολλά παιδιά χωρίς πρόβλημα θα υποστούν πιθανές παρενέργειες όπως αλλεργική αντίδραση, δυσκοιλιότητα, επίταση κολικών, κοιλιακά άλγη και διαταραχή της εντερικής χλωρίδας. Χορήγηση θεραπείας με σίδηρο δικαιολογείται μόνο μετά από και σωστή διάγνωση κλινικά και εργαστηριακά αναιμίας ή έλλειψης σιδήρου.
Πέρα και πριν από τη διατροφή, η έρευνα δείχνει ότι η μακράν νούμερο ένα πρόληψη της έλλειψης σιδήρου στα βρέφη έρχεται με την καθυστερημένη απολίνωση του ομφάλιου λώρου τους στη γέννηση (βλ. εκτομή λώρου: πότε;). Οι συστάσεις είναι πλέον αυτή να γίνεται σε όλες τις γεννήσεις, είτε φυσιολογικού τοκετού είτε καισαρικών, είτε τελειόμηνων είτε προώρων.
Στο διατροφικό κομμάτι, τι μπορούμε να κάνουμε ώστε να αυξήσουμε την πρόσληψη και την απορρόφηση σιδήρου από τον οργανισμό του βρέφους;
Σίδηρος στις τροφές
Ο σίδηρος στα τρόφιμα βρίσκεται σε δύο κύριες μορφές, με διαφορετική μεταξύ τους σημασία από άποψη διατροφική:
- Ο αιμικός σίδηρος: απορροφάται πιο εύκολα από τον εντερικό σωλήνα. Αυτό γιατί απορροφάται με ειδικό μηχανισμό και κανάλια από το βλεννογόνο του εντέρου, έτσι που η απορρόφησή του επηρεάζεται λίγο από ουσίες που την αναστέλλουν ή την αυξάνουν
- Ο μη αιμικός σίδηρος: απορροφάται απρόβλεπτα και ποικίλα, ανάλογα με την παρουσία άλλων ουσιών στα τρόφιμα οι οποίες αναστέλλουν ή ευοδώνουν την απορρόφησή του.
Μεγαλύτερη συγκέντρωση αιμικού σιδήρου έχουν τα παρακάτω τρόφιμα:
- Συκώτι, εντόσθια
- Κόκκινο κρέας: ιδιαίτερα η γαλοπούλα, αλλά και μοσχάρι, βουβάλι, κατσίκι αρνί
- Κρόκος αυγού
- Ψάρια
- Μαλάκια
- Οστρακόδερμα
Μεγαλύτερη συγκέντρωση μη αιμικού σιδήρου έχουν τα παρακάτω τρόφιμα:
- Όσπρια
- Λάχανο, λαχανάκια βρυξελλών
- Σπανάκι και φυλλώδη πράσινα σκούρα λαχανικά
- Αποξηραμένα σύκα, βερύκοκα, δαμάσκηνα
- Αποξηραμένα μανιτάρια
- Δημητριακά ολικής άλεσης
- Κακάο
- Αμύγδαλα
Εννοείται ότι όλα αυτά τα τρόφιμα έχουν πρώτιστη σημασία κατά την εισαγωγή στερεών τροφών και πρέπει να δοκιμάζονται από τα βρέφη κατά το δεύτερο εξάμηνο της ζωής τους, να μην καθυστερούνται αναίτια(βλ. και ενδεικτικό πρόγραμμα εισαγωγής στερεών τροφών).
Παράγοντες που αυξάνουν την απορρόφηση σιδήρου – Βέλτιστοι συνδυασμοί τροφών
Πρέπει να γνωρίζουμε τους συνδυασμούς τροφών και τους παράγοντες που βοηθούν και ενισχύουν την απορρόφηση του σιδήρου. Αυτό όπως ανέφερα ισχύει ιδιαίτερα για τον μη αιμικό φυτικό σίδηρο.
Έτσι προτιμούμε:
- Τρόφιμα που εκτός από σίδηρο έχουν και αυξημένη βιταμίνη c, όπως λάχανα και μπρόκολα
- Να μειώνουμε την συγκέντρωση των phytates – αναστολείς απορρόφησης που περιέχονται σε φυτικά τρόφιμα όπως τα όσπρια και τα δημητριακά ολικής άλεσης – μουλιάζοντας τα τρόφιμα αυτά για αρκετές ώρες σε χλιαρό νερό με μισό λεμόνι μέσα
- Συνδυασμούς των τροφών πλούσιων σε σίδηρο με τροφές πλούσιες σε βιταμίνη c, όπως τα εσπεριδοειδή, η πιπεριά, η ντομάτα: πχ φάβα με λεμόνι, φακές με ντομάτα, αποξηραμένα φρούτα ή μανιτάρια με εσπεριδοειδή, αμύγδαλα με ακτινίδιο, δημητριακά ολικής με πορτοκάλι ή πιπεριά κλπ (βλ. και μεσογειακή διατροφή άνω του έτους)
- Να μαγειρεύουμε τραγανά τα λαχανικά, στον ατμό ιδανικά, και όχι με υπερβολικό λιώσιμο – βράσιμο (βλ. και αλεσμένα ή μη;).
Συνδυασμοί τροφών για να αποφεύγονται – παράγοντες που βλάπτουν την απορρόφηση σιδήρου
- Όλα τα τρόφιμα που είναι πλούσια σε ασβέστιο – γάλα και γαλακτοκομικά – μπορούν να εμποδίσουν την απορρόφηση κυρίως του μη αιμικού σιδήρου. Άρα αποφεύγονται ιδιαίτερα οι συνδυασμοί πχ όσπρια με τυρί, πράσινα λαχανικά με γιαούρτι, μη μητρικό γάλα κοντά στις ώρες φαγητού κλπ. Για τον ίδιο λόγο δεν βοηθάει γενικά η υπερβολική ημερήσια κατανάλωση γαλακτοκομικών συνολικά (βλ. και πόση πρωτείνη ή κρέας να τρώει το μικρό μου;).
- Συνδυασμός των τροφών πλούσιων σε σίδηρο και τσαγιού στα βρέφη δεν συνιστάται. Οι ταννίνες στο τσάι δρουν ως αναστολείς απορρόφησης . Δεν υπάρχει καμία τεκμηριωμένη χρησιμότητα στην χορήγηση τσαγιού πριν τα πρώτα γενέθλια.
- Όσπρια και δημητριακά όταν μαγειρεύονται χωρίς προετοιμασία, χωρίς δηλαδή μούλιασμα στο νερό, διατηρούν τα phytates τα οποία αναστέλλουν τις απορροφήσεις μετάλλων στο έντερο
Δεν είναι όμως κυρίως τα παραπάνω που μειώνουν την αποτελεσματικότητα του εντερικού βλεννογόνου στην απορρόφηση του σιδήρου και επομένως μπορεί να επηρεάζουν αρνητικά τα επίπεδα σιδήρου στον οργανισμό του μικρού παιδιού. Ποιοι είναι οι δύο παράγοντες για να αποτρέψουμε το πρόβλημα; Δύο τρόποι υπάρχουν, και κρίνονται απαραίτητοι σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, την Αμερικανική Ακαδημία Παιδιατρικής και όλους τους σοβαρούς και ανεξάρτητους επιστημονικούς οργανισμούς ανά τον κόσμο:
- Η εισαγωγή στερεών τροφών περί τους 6 μήνες και όχι νωρίτερα. Για παράδειγμα εισαγωγή στους 4 μήνες ζωής ή με αρχικές τροφές λιγότερο κατάλληλες, όπως δημητριακά μπορούν να προκαλέσουν βλάβες στο ανώριμο έντερο. Υποτίθεται ότι η λογική που δίνονται είναι να «προλάβουν» αναιμία και έλλειψη σιδήρου, το μακροπρόθεσμο όμως αποτέλεσμα μπορεί να είναι το αντίθετο, βλάβη και μείωση της απορρόφησης (βλ. και εισαγωγή στερεών στους 4 ή 6 μήνες της ζωής; Μια απάντηση)
- Η συνέχιση του μητρικού θηλασμού, συχνού και κατά απαίτηση, κατά την περίοδο εισαγωγής στερεών τροφών στο δεύτερο εξάμηνο της ζωής (βλ. και μακροχρόνιος θηλασμός και σίδηρος). Ναι, τίποτε δεν είναι τόσο αποτελεσματικό για την σωστή ωρίμανση και προετοιμασία του εντέρου του βρέφους για αυτές τις καινούργιες προκλήσεις:
- Το μητρικό γάλα έχει έτοιμα ένζυμα που βοηθούν στην πέψη
- Το μητρικό γάλα έχει μοναδικό συνδυασμό πρεβιοτικών – ολιγοσακχαριτών που προάγουν την ομαλή μικροβιακή χλωρίδα με λακτοβάκιλλους κυρίαρχα
- Το μητρικό γάλα έχει μέσα του «καλά» μικρόβια δίνοντας καθημερινό εμβολιασμό στο παιδί
- Το μητρικό γάλα έχει αντιφλεγμονώδεις παράγοντες που βοηθούν να καταπολεμηθούν φλεγμονές από τρόφιμα
- Το μητρικό γάλα έχει αυξητικούς παράγοντες που δίνουν ώθηση στην ωρίμανση του εντέρου του παιδιού
- Το μητρικό γάλα παράλληλα με τις εισαγωγές γλουτένης έχει αποδειχθεί ότι μειώνει τον κίνδυνο ευαισθητοποίησης και εμφάνισης δυσανεξίας σε αυτήν
- Το μητρικό γάλα μειώνει σημαντικά τον κίνδυνο γαστρεντερίδων που θα οδηγούσαν σε βλάβες του βλεννογόνου και περιόδους κακής απορρόφησης
- Το μητρικό γάλα μειώνει τους κινδύνους αλλεργιών και άρα περαιτέρω φλεγμονών στο έντερο που θα οδηγούσαν σε περαιτέρω δυσαπορροφήσεις
- Το μητρικό γάλα με τη θαλπωρή και το συναισθηματικό κομμάτι αυξάνει ορμόνες όπως προλακτινη ενδορφίνες ωκυτοκίνη σεροτονίνη και μειώνει τις ορμόνες του στρες, προάγοντας έτσι ένα ορμονικό μείγμα που ηρεμεί το έντερο
- Ο θηλασμός μέσα από το τι τρώει η μητέρα προετοιμάζει το βρέφος με να δεχτεί τις πιο αλλεργιογόνες τροφές, αλλά και να προετοιμαστεί για το οικογενειακό τραπέζι και τις προτιμήσεις διατροφικές της οικογένειας, αποφεύγοντας απότομες εκπλήξεις
- Ο θηλασμός μειώνει τις πιθανότητες υπερφαγίας, υπερβολικής πρόσληψης τροφής και παχυσαρκίας που όλα μπορούν να επιβαρύνουν το γαστρεντερικό του παιδιού
- Ο θηλασμός μειώνει τον κίνδυνο δυσκοιλιότητας κατά την εισαγωγή στερεών τροφών
Επομένως, συμπερασματικά, τίποτα δεν ισχύει λιγότερο από τους παρακάτω μύθους σχετικά με την εισαγωγή στερεών τροφών:
- Ότι «καλό είναι να μπουν οι τροφές από νωρίς, 4 μηνών, για να προλάβουν έλλειψη σιδήρου»
- Ότι «με το που ξεκινούν στερεές τροφές ο θηλασμός γίνεται νερό και δεν χρειάζεται»
- Ότι «με το που μπούν στερεές τροφές ο θηλασμός πρέπει να περιοριστεί σε πρωί βράδυ» (βλ. και ξεκίνημα στερεών τροφών δεν σημαίνει αποθηλασμός)
Είναι οι λανθασμένες τακτικές και η κακή καθοδήγηση που οδηγούν σε αναιμίες, όχι ο θηλασμός:
- Να εφαρμόζονται κατά την γέννηση οι κατευθυντήριες γραμμές και να κόβεται αργά ο λώρος σε όλα τα παιδιά, όπως επιτάσσει ρητά και το βιβλιάριο υγείας του παιδιού πλέον
- Η μητέρα κατά τον αποκλειστικό θηλασμό να κάνει πλήρη διατροφή με ποικιλία, και όχι αναίτιες αποφυγές και στερήσεις (βλ. και θηλασμός και διατροφή μητέρας, θηλασμός και προτίμηση στα λαχανικά)
- Η εισαγωγή στερεών τροφών να γίνεται περί τους 6 μήνες της ζωής και όχι πολύ νωρίτερα
- Ο μητρικός θηλασμός να συνεχίζεται συχνός στο δεύτερο εξάμηνο της ζωής (βλ. η διατροφή των βρεφών δεν είναι μόνο θερμίδες)
- Οι εισαγωγές στερεών τροφών να γίνονται σταδιακά, όχι απότομα σε αριθμό γευμάτων
- Να μπαίνουν έγκαιρα οι στερεές τροφές σε όλο το δεύτερο εξάμηνο, να μην γίνονται αναίτιες καθυστερήσεις και αποφυγές: έγκαιρα το κρέας, τα πράσινα λαχανικά, τα όξινα φρούτα, το αυγό το ψάρι
- Να γνωρίζουμε τους βέλτιστους τρόπους προετοιμασίας και τους βέλτιστους συνδυασμούς τροφίμων
- Η σύσταση των τροφών να αλλάζει σύντομα σε μη αλεσμένα και πιο πηχτή υφή, ώστε να προσλαμβάνει το παιδί μεγαλύτερες συγκεντρώσεις και πιο ολόκληρα τρόφιμα
- Να γίνεται σε όλα τα βρέφη προληπτικός έλεγχος αναιμίας και αποθηκών σιδήρου μεταξύ 9 μηνών και 2 ετών, ανάλογα με την κλινική εκτίμηση του κάθε παιδιού
Παραπομπές/ Βιβλιογραφία
1. An Overview of Iron in Term Breast-Fed Infants Clin Med Insights Pediatr. 2015; 9: 79–84. (NIH)
2. Iron requirements of infants and toddlers.
J Pediatr Gastroenterol Nutr. 2014 Jan;58(1):119-29. (ESPGHAN)
3. Guiding Principles for Complementary Feeding of the Breastfed PAN AMERICAN HEALTH ORGANIZATION WORLD HEALTH ORGANIZATION (WHO)
Division of Health Promotion and Protection Food and Nutrition Program, 2001
4. Nordic Nutrition Recommendations, 2012 Integrating nutrition and physical activity
Στέλιος Παπαβέντσης
MRCPCH DCH IBCLC 2018
