Ιατρική και Δημόσια Υγεία στην Όψιμη Δημοκρατική Ρώμη
Συγγραφέας Ηρακλής Καραμπάτος Γράφτηκε στις ,
Medicine and Public health in the late Roman Republic
Η προκείμενη ανακοίνωση, σχετίζεται με την ιστορία της ιατρικής στην αρχαία Ρώμη. Στην ανακοίνωση αυτή, θα εξεταστεί αρχικά η εμφάνιση των πρώτων ιατρικών κοινοτήτων της αρχαίας Ρώμης καθώς και η εξέλιξή τους.Καθώς η ανακοίνωση αυτή διχοτομείται θεματικά, ανάμεσα στην ιατρική και στην δημόσια υγεία στη Ρώμη ,σε δεύτερο στάδιο, εξετάζουμε τη δημόσια υγεία στη Ρώμη και την κοινωνική ιατρική που αναπτύχθηκε στην όψιμη φάση της δημοκρατικής της περιόδου, όπως είναι η κατασκευή μεγάλων αποχετευτικών έργων (Cloaca Maxima, δημόσια λουτρά κ.α.) και τη διάθεση της πολιτείας να βελτιώσει τις συνθήκες ζωής των Ρωμαίων πολιτών, με τη θεσμοθέτηση οργάνων, καθώς και την εισαγωγή νομοθεσίας από τα δικαιοπλαστικά της όργανα, που σχετιζόταν με την ιατρική περίθαλψη. Τέλος, ακροθιγώς θα γίνει μια αναφορά στους σημαντικότερους ιατρούς και στις νευραλγικότερες ιατρικές εφευρέσεις της Ρωμαϊκής αρχαιότητας.
1.Εισαγωγή
Στο έπος του Βιργιλίου, στην Αινειάδα, κατά την έλευση του Αινεία στο Λάτιο διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη σκηνή. Ο φίλος και ιατρός του Αινεία, ο Ιάπυξ, προσπαθεί να φροντίσει το πληγωμένο από βέλος πόδι του Αινεία, αλλά οι προσπάθειες του μένουν ατελέσφορες. Το πληγωμένο τραύμα θεραπεύει όμως η Αφροδίτη, η μητέρα του Αινεία. Συλλέγει ένα θεραπευτικό βότανο , το εναποθέτει πάνω στο τραύμα, οι πόνοι παύουν, το αίμα πήζει, το βέλος ακολουθέι το χέρι αβίαστα και γλιστρά εύκολα προς τα έξω1. «Η κατεκτημένη Ελλάδα υπέταξε τον σκληρό κατακτητή της»2, γράφει o Οράτιος, τον πρώτο προχριστιανικό αιώνα. Η ιατρική τέχνη, μεταβαίνει στη Ρώμη ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που μετέβη η αρχαία ελληνική λογοτεχνία, η ελληνική γλυπτική, η ελληνική αρχιτεκτονική και πληθώρα άλλων τεχνών και επιστημών. Μέσω πολιτισμικών ωσμώσεων και αθρόων μεταναστευτικών κυμάτων, η ιατρική γίνεται κι αυτή μέρος του ρωμαϊκού επιστητού και καταλαμβάνει -αν και όχι αμέσως- μία ιδιαίτερη θέση ανάμεσα στις «ανώτερες τέχνες»3.
Τη νευραλγικότητα της μετάβασης αυτής, μπορούμε άλλωστε να την δούμε και από το γεγονός ότι η μεσαιωνική δυτική Ευρώπη γνωρίζει τον Ιπποκράτη και τον Γαληνό μόνο μέσα από τα λατινικά , ενώ από τον 16ο αιώνα όπου δημοσιεύονται δίγλωσσες εκδόσεις των ελληνικών κειμένων, κατά κύριο λόγο η λατινική μετάφραση ήταν αυτή που διαβαζόταν, παρά το Ελληνικό πρωτότυπο4. Κατά κάποιον τρόπο λοιπόν, η Ρώμη γίνεται το άρμα που μεταφέρει την ιατρική τεχνοτροπία, την ιατρική γνώση από την Ελλάδα σε όλο τον κόσμο. Η Ρώμη, ξεκινάει να αποκτά σταδιακά ιατρούς αλλά δεν έχει ιατρική ορολογία. Αυτό είναι ένα πρόβλημα που συνιστά την πρώτη ιατρική «κρίση» της Ρώμης και το οποίο αντιμετώπισε δύο φορές στο παρελθόν. Αρχικά κατά τη διάρκεια της μεταφοράς της φιλοσοφίας από την Ελλάδα στη Ρώμη5 και έπειτα κατά τη διάρκεια της δημιουργίας του ρωμαϊκού έπους της Αινειάδας το οποίο αποτελεί ένα ομηρικό «αντίγραφο»6, και εν συνόλω στην κατασκευή μια λογοτεχνικής ταυτότητας. Πλέον υπάρχει σταθερή ανάπτυξη μιας ιατρικής ορολογίας παράλληλα με την συνεχή χρήση των ελληνικών συγγραμμάτων ως προτύπων ή ως βάση για τις λατινικές παραφράσεις. Η διαδικασία αυτή ήταν μια διαδικασία προσαρμογής, η οποία περιελάμβανε συχνά την ερμηνεία του ελληνικού πρωτοτύπου.
Έτσι «συναρμολογείται» μία ιατρική γλώσσα, η οποία θα συστήσει ένα ιατρικό λεξιλόγιο στα λατινικά στο τέλος του τρίτου αιώνα π.Χ., το οποίο μπορεί κάποιος να συναντήσει μέσα στα θεατρικά έργα του Πλαύτου7 και τα ιατρικά ανέκδοτά του. Η ελληνική ιατρική μεταβαίνει στη Ρώμη με έναν μυθολογικό τρόπο αρχικά. Κατά τους Ρωμαϊκούς θρύλους, αναφέρεται πως τα σιβυλλικά βιβλία προέβλεψαν ότι ο μόνος τρόπος να σταματήσει η επιδημία του 293 π.Χ., ήταν η πρόσκληση του θεού Ασκληπιού από το ιερό της Επιδαύρου. Μια ρωμαϊκή αντιπροσωπεία στάλθηκε στην Ελλάδα και έφερε με τη σύμφωνη γνώμη του ίδιου του θεού κατά την παράδοση- τον ίδιο μέσα σε πλοίο με προορισμό το Λάτιο. Όταν το πλοίο που μετέφερε τους πρεσβευτές αγκυροβόλησε νότια της Ρώμης, ο θεός που είχε πρωτύτερα πάρει τη μορφή φιδιού, βγήκε στην ξηρά και κατέφυγε σε έναν ναό του Ασκληπιού.
Θαυματουργά, η επιδημία σταμάτησε. Αν θα θέλαμε όμως να από-μυθοποιήσουμε και να απομαγεύσουμε κατά κάποιον τρόπο τον θρύλο αυτόν, θα λέγαμε ότι η ρωμαϊκή πολιτεία συνειδητοποίησε, ότι θα ήταν καλύτερο το να έχει τους άρρωστους έξω από την πόλη, και γι’ αυτό η ρωμαϊκή σύγκλητος διέταξε τον ναό και το ιερό του Ασκληπιού -μέσα στο οποίο συνέρρεαν οι άρρωστοι Ρωμαίοι- να τον κτίσουν έξω από την πόλη και συγκεκριμένα σε ένα νησί του Τίβερη, όπως και έκαναν. Από την άφιξη του Έλληνα θεού στη Ρώμη, μεσολαβούν 80 χρόνια μέχρι την άφιξη του πρώτου Έλληνα ιατρού σε αυτή.
2.Ιατρικές Κοινότητες και Ιατρική μετανάστευση
Ο πρώτος αυτός Έλληνας ιατρός ήταν ο Αρχάγαθος, ο οποίος θα φτάσει το 219 π.Χ. στη Ρώμη από την Πελοπόννησο και θα λάβει το δικαίωμα του Ρωμαίου πολίτη καθώς και το δικό του ιατρείο. Εδώ τίθεται ένα δομικό ζήτημα της Ρωμαϊκής ιατρικής, ένα ζήτημα εν πολλοίς ιατρικού περσεψιονισμού. Ο Αρχάγαθος, πηγαίνει στη Ρώμη ως τραυματολόγος8. Ενώ όταν φεύγει αργότερα απ’ αυτή, τον αποκαλούν «σφαγέα»9. Τίθεται λοιπόν έτσι το σχετιζόμενο με τα ιδιοσυγκρασιακά στοιχεία των Ρωμαίων ζήτημα. Σήμερα στις κλασικές σπουδές έχουμε υιοθετήσει ένα μοτίβο, κατα το οποίο ο Ρωμαίος είναι πρακτικός, ενώ ο Έλληνας θεωρητικός φορέας τoυ Αριστοτελικού θεωρητικού βίου10. Τουλάχιστον στην αρχική φάση της ιατρικής στη Ρώμη, βλέπουμε ότι ο Αρχάγαθος θέλοντας να ασήσει παρεμβατικές θεραπευτικές μεθόδους, κάνοντας εγχειρήσεις και καυτηριασμούς, προκάλεσε αποστροφή στους Ρωμαίους. Εδώ ακριβώς τίθεται το ζήτημα της συνολικότερης ιατρικής φιλοσοφίας των Ρωμαίων και το πως αυτή αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα, αναφορικά με τον ενστερνισμό των βασικότερων ιατρικών «δογμάτων11» των Ελλήνων12. Σε επιστολές, οι οποίες απευθύνονται προς τον υιό του, ο Κάτωνας ο Τιμητής, του εφιστά την προσοχή στην νέα αυτή μορφή ιατρικής και τον συμβουλεύει, να αποφεύγει τους ιατρούς, ειδικά αν αυτοί είναι Ελληνες13. Ο Κάτωνας έχει την αίσθηση -εν πολλοίς και κάποια βεβαιότητα- ότι το ελληνικό στοιχείο στη Ρώμη, είναι μια -κατά κάποιον τρόπο- πολύ καλά καλυμμένη εγκληματική συμμορία, η οποία ως μόνο στόχο της και σκοποθεσία της, έχει την εξάλειψη του Ρωμαϊκού γένους14. Το σημαντικότερο όμως στοιχείο στις επιστολές του, δεν είναι ο τρόπος με τον οποίο ο πουριτανός Ρωμαίος της μέσης δημοκρατικής περιόδου βλέπει τον Έλληνα ιατρό, αλλά πώς βλέπει την ίδια την ιατρική. Ο Κάτωνας προκρίνει τον Ρωμαϊκό τρόπο θεραπείας, σύμφωνα με τον οποίο ο Pater Familias15, ο επικεφαλής δηλαδή μιας οικογένειας, αναλαμβάνει την ευθύνη για την υγεία όλων των μελών της, συμπεριλαμβανομένων και των ζώων.
Οι Έλληνες ιατροί, αντιμετωπίζονται με κάποια δυσπιστία από τους Ρωμαίους για δύο λόγους.
Ο πρώτος, σχετίζεται με την θεωρητική αντιμετώπιση της ιατρικής τέχνης. Στη Ρωμαϊκή αισθητική, οι τέχνες των Ελλήνων χαρακτηρίζονται ως «κατώτερες τέχνες» και σε αυτές ανήκει -εκτός από τη φιλοσοφία- και η ιατρική. Είναι οι κατώτερες τέχνες, γιατί είναι δημιουργημένες από Έλληνες, αλλά και λόγω του υψηλού βαθμού χειρωνακτικότητάς τους. Αυτός είναι ένας από του λόγους, που η ιατρική θα ασκείται αποκλειστικά από δούλους ή απελεύθερους μετανάστες. Ένας δεύτερος λόγος, είναι πως μέσα στο σώμα των ιατρών μπορούσαν να εισχωρήσουν πολλές φορές και «τσαρλατάνοι». Άλλωστε, οι Ρωμαίοι των υψηλότερων στρωμάτων στην κοινωνική διαστρωμάτωση, χρησιμοποιούσαν τους δούλους τους , οι οποίοι είχαν πενιχρές ιατρικές γνώσεις, να παριστάνουν τους ιατρούς έξω από τις οικίες τους, ώστε να κερδίσουν με αυτόν τον τρόπο χρήματα16.
Ένα άλλο ζήτημα που απασχολεί τους Ρωμαίους, είναι το ζήτημα του αν η θεραπεία είναι νομοτελειακά αναποτελεσματική και αν είναι προορισμένη να παραμείνει ατελέσφορη, αν η ασθένεια αυτή είναι προϊόν θεϊκής βούλησης. Εν πολλοίς, ακριβώς αυτό πιστεύουν στην Ρώμη. Ότι η ιατρική πρακτική τις περισσότερες φορές ενδεχομένως να παραμείνει ατελέσφορη, λόγω του γεγονότος ότι τιμωρητικά έχει σταλεί στους ανθρώπους.
Έτσι, στη Ρώμη επιστρέφουν για ένα βραχύχρονο διάστημα στις κλασικές ρωμαϊκές διεξόδους της ιατρικής, όπως είναι η βοτανική ιατρική, η αστρολογική ιατρική, τα φυλαχτά και οι προσευχές17. Άξιο αναφοράς, είναι το διάσημο φυλαχτό της ρωμαϊκής αρχαιότητας, αναφορικά με τις γυναικολογικές παθήσεις: «Μήτρα σε καλώ να μείνεις στη θέση σου18» το οποίο απευθυνόταν στην ίδια τη μήτρα, για να σταματήσουν τα γυναικολογικά προβλήματα19.
Αλλά και στην Αθήνα το 429 π.Χ. επιβεβαιώνεται με συγκλονιστικό τρόπο η ρήξη μεταξύ των φορέων της λαϊκής γνώσης και της ιατρικής κοινότητας, όταν αναδεικνύεται εντυπωσιακά η αδυναμία των ιατρών απέναντι στην επιδημία και δημιουργείται μια βαθιά πτύχωση μέσα απ’ την οποία αναβλύζει μια κρίση εμπιστοσύνης και μια σειρά έντονων επικρίσεων ενάντια στην ιατρική επιστήμη20 .
Έτσι, ενώ οι γιατροί είχαν πρωτύτερα επιτεθεί εναντίον των θεραπευτικών πρακτικών μαγικο-θρησκευτικού χαρακτήρα, δέχονται τώρα κατηγορίες όπως αυτή της αγυρτείας, την οποία είχαν εκτοξεύσει πρωτύτερα εκείνοι εναντίον των μάγων21. Δεν μπορούν φυσικά να κατηγορηθούν οι Ρωμαίοι για το γεγονός ότι δεν εμπιστεύτηκαν την ελληνική ιατρική, γιατί η ελληνική ιατρική είναι αποτέλεσμα μιας γραμμικής ανάπτυξης της επιστημονικής σκέψης που αναπτύσσεται στην Ελλάδα και η οποία αποτελεί τον υψηλότερο βαθμό ωριμότητας της ιωνικής σκέψης.
Αρκεί και μόνο παραδειγματικά να αναφέρουμε πως ο Ιπποκράτης ορίζει την έννοια της ασθένειας, προς υποστήριξη του ισχυρισμού μας22 . Θα έπρεπε να περάσουν εκατοντάδες χρόνια, ούτως ώστε να συναντήσουμε γραπτά κείμενα μέσα από τα οποία να απορρέει μία κατάσταση σεβασμού προς την ιατρική κοινότητα και ειδικότερα προς την ιατρική διάγνωση23. Μόνο δηλαδή την εποχή του 1ου προχριστιανικού αιώνα και συγκεκριμένα το 30-40 π.Χ. μπορεί κάποιος να πει ότι η ελληνιστική ιατρική εκτοπίζει την μαγικοθρησκευτική ρωμαϊκή βοτανική ιατρική της μέσης ρεπουμπλικανικής περιόδου του Κάτωνα. H Ελληνική ιατρική φυσικά, δεν έχει ως αντίπαλο μόνο την βοτανική ιατρική, αλλά και μια άλλη μορφή ιατρικής, η οποία έχει βαθιά τις ρίζες της μέσα στο σώμα της λατινικής λαϊκής πίστης. Την αστρολογική ιατρική24.Την τέχνη που αποσκοπούσε στην πρόγνωση, διάγνωση και θεραπεία του ανθρώπινου σώματος με τη βοήθεια των άστρων και των νόμων που τα διέπει και η οποία χωριζόταν σε δύο είδη: Στην ιατρομαθηματική τέχνη και στην αστρολογική φαρμακευτική.
Προϊόντος του χρόνου, πέρα από τις από τα ελληνικά παραδείγματα του Αρχάγαθου και του Ασκληπιάδη (ο δεύτερος θα βρεθεί στη Ρώμη το 91 π.Χ., δηλαδή 100 χρόνια μετά την άφιξη του Αρχάγαθου) ξεκινούν και δημιουργούνται πιο συγκροτημένες ιατρικές κοινότητες στη Ρώμη, οι οποίες όμως και πάλι απαρτίζονται από δούλους25 και οι οποίοι είναι αιχμάλωτοι πολέμου κατά τη διάρκεια της ρωμαϊκής επέκτασης στην ελληνιστική ανατολή. Έτσι λοιπόν σταδιακά, φτάνουμε στα μέσα του 1ου προχριστιανικού αιώνα, όπου είναι πλέον κοινή πρακτική η πρόσληψη ενός Έλληνα ιατρού. Με ενέργεια του Ιουλίου Καίσαρα το 49 π.Χ., χορηγείται το δικαίωμα του Ρωμαίου πολίτη σε κάθε ιατρό που ασκεί την τέχνη του στην πόλη της Ρώμης, ενώ μία δεκαετία αργότερα χορηγείται σε όλους τους ιατρούς σε ολόκληρη την αυτοκρατορία ασυλία από την στρατολόγηση26.
Έτσι λοιπόν παγιώνεται μία διαρκής εικόνα του ιατρικού επαγγέλματος ως κάτι ελληνικού ή -αν όχι καθαρά ελληνικού- ως κάτι μη ρωμαϊκού και το οποίο υπόκειται στη δικαιοδοσία μεταναστών, αλλοδαπών, σκλάβων και πρώην σκλάβων. Αν θα θέλαμε να προσεγγίσουμε την αντικειμενική πραγματικότητα με μια ποσόστωση, τότε θα λέγαμε ότι σύμφωνα με τα ευρήματα ένα ποσοστό της τάξης του το 75% των γιατρών είναι είτε σκλάβοι, είτε πρώην σκλάβοι, ενώ μόλις το 5% φέρει μη ελληνικό όνομα27.
Με την εμφάνιση του Κέλσου έχουμε και ένα καινοφανές στοιχείο στην ιστορία της ρωμαϊκής ιατρικής, καθώς με αυτόν τον τρόπο η ιατρική σταμάτα να είναι επείσακτη και η Ρώμη ξεκινάει τη δική της πορεία στην ιατρική τέχνη και επιστήμη. Ο Κέλσος γράφει οκτώ βιβλία «περί ιατρικής» γραμμένα στα λατινικά και κάνει μια πρώτη διχοτόμηση μεταξύ ιατρικής και χειρουργικής , η οποία ανεξαρτητοποιείται- κατά κάποιον τρόπο- από την πρώτη. Ταυτόχρονα θέτει και κάποια πρώτα ηθικά και φιλοσοφικά ζητήματα στο προσκήνιο, τα οποία δεν είχαν συζητηθεί μέχρι τότε τουλάχιστον, όπως είναι για παράδειγμα η άσκηση της ιατρικής και το ασυμβίβαστό της με την άσεμνη επιδίωξη του χρηματικού κέρδους . Η τελευταία «πράξη» της μετάβασης των Ελλήνων ιατρών προς τη Ρώμη, αρχίζει με το όνομα του Ασκληπιάδη, ο οποίος αν και γράψε στα ελληνικά, το μήνυμα του απευθυνόταν κατά μεγάλο βαθμό στο ρωμαϊκό κοινό και το παράδειγμα του αναμφίβολα ενθάρρυνε κι άλλους ιατρούς να μεταναστεύσουν στη Ρώμη.
3.Από τη διάγνωση στη θεραπεία
Πριν προχωρήσουμε στο πεδίο της δημόσιας υγείας, οφείλουμε να κάνουμε μία στάση στο νευραλγικό πεδίο της ρωμαϊκής φαρμακολογίας και φαρμακευτικής. Για την ολοκλήρωση δηλαδή της μετάβασης από την διάγνωση στην θεραπεία. Στη Ρώμη υπάρχουν αναρίθμητα φάρμακα, αλλά λίγοι φαρμακοποιοί. Ο πρώτος ιστορικά φαρμακοποιός, είναι ο Αντώνιος Μούσας, που ως γιατρός και φαρμακοποιός του αυτοκράτορα Αυγούστου, τον έσωσε από μια βαριά ηπατική νόσο και αυτό είχε ως αποτέλεσμα την ανέλιξη του στην τάξη των ιππέων28. Ο σημαντικότερος όμως φαρμακοποιός της ρωμαϊκής αρχαιότητας είναι ο Σκριβώνιος Λάργος. Δημοσίευσε μάλιστα το 47 μ.Χ. ένα ιατρικό εγχειρίδιο που αφορούσε 271 συνταγές για όλες τις πιθανές ασθένειες από την κεφαλή μέχρι τα άκρα. Μάλιστα είναι ο πρώτος που εισάγει στην ιατρική τον ηλεκτρισμό, χωρίς βέβαια να γνωρίζει για τον αληθινό χαρακτήρα της ενέργειας, καθώς αυτός μόλις το 1772 αποδείχτηκε ως τέτοιος. Συνιστούσε τη χρήση μαύρων ναρκών, το περιβόητο αυτό ψάρι το οποίο προκαλεί ηλεκτρισμό όταν αμύνεται. Με τον Λάργο, για πρώτη φορά έχουμε ένα συγκερασμό διαιτητικής, φαρμακολογίας και χειρουργικής ως βαθμίδες της κλινικής ιατρικής. Ένα ιδιαίτερο παράδειγμα που σχετίζεται με την συνολικότερη φαρμακευτική φιλοσοφία του, είναι η διένεξή του με τον Αμβρόσιο. Ο Αμβρόσιος ήταν φαρμακοποιός που ζούσε ταυτόχρονα με τον Λάργο. Ο Αμβρόσιος συνέστησε ένα φάρμακο για την διάλυση λίθου στην ουροδόχο κύστη και την αποβολή του μέσω των ούρων. Πρόκειται για μείγμα για το οποίο θα κατασκευαζόταν από ένα άτομο που δεν θα φορούσε σιδερένιο δαχτυλίδι και θα χρησιμοποιούσε μόνο ένα πέτρινο γουδί. Ο Λάργος, διαβάζοντας την συνταγή αυτή την απέρριψε ως απλή δεισιδαιμονία. Ταυτόχρονα τα φάρμακα που σχετίζονταν με ψυχιατρικές ασθένειες στην αρχαία Ρώμη και προϋπέθεταν να πίνει ο ασθενής το αίμα από κρανία μονομάχων (ή ακόμα χειρότερα να τρώει ένα μέρος από το συκώτι τους) καταδικάστηκαν από τον Λάργο ως έξω από την «τέχνη29» της ιατρικής30. Αυτή η ρηματική αναφορά του Λάργου σε μια ιατρική τέχνη υποδηλώνει – αν κανουμε μια διασταλτική ανάγνωση- ότι έχει ξεκινήσει να συναρμολογείται μία αίσθηση συναδελφικής υπεράσπισης και συντεχνιακής αλληλεγγύης στη Ρώμη. Έτσι ολοκληρώνεται η μετάβαση της ελληνικής ιατρικής στο ρωμαϊκό κόσμο και τα φάρμακα κυκλοφορούν πλέον τόσο στα λατινικά, όσο και στα ελληνικά, αλλά τίθενται και οι βάσεις μιας ηθικοδεοντολογικής καθοδήγησης της ιατρικής ως τέχνης αλλα πλέον και ως επιστήμης31. Για την κυκλοφορία του φαρμάκου αρκούσε πολλές φορές η άτυπη έγκρισή του από τον εκάστοτε αυτοκράτορα. Έχουμε το παράδειγμα του Πάκκιου Αντίοχου ,ο οποίος λίγο πριν πεθάνει το 30 μ.Χ. περιέγραψε το υπέροχο παυσίπονο φάρμακο του σε ένα γράμμα προς τον αυτοκράτορα Τιβέριο, ο οποίος στη συνέχεια φρόντισε ώστε να είναι διαθέσιμο στις δημόσιες βιβλιοθήκες για να μπορούν να το διαβάσουν όλοι. Έτσι, μπορεί κάποιος να οδηγηθεί σε ένα ασφαλές συμπέρασμα ότι αν και δεν υπήρχε κάποιος οργανισμός που να σχετιζόταν με την έγκριση φαρμάκων στην ιατρική αγορά, ακόμη και η υπόνοια της αυτοκρατορικής έγκρισης θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να προωθήσει μια θεωρία για ένα νέο φάρμακο, όπως την προαναφερόμενη περίπτωση. Όπως στην Ελλάδα, έτσι και στην Ρώμη γιατρός και φαρμακοποιός ήταν το ίδιο πρόσωπο, αλλά επίσημος έλεγχος του εμπορίου των φαρμάκων δεν υπήρχε.
4.Δημόσια υγεία στη Ρώμη
Νομικό πλαίσιο και δημόσια υγιεινή
Ήδη από τον 8ο προχριστιανικό αιώνα, ο Σαβινικής καταγωγής βασιλιάς Νουμάς Πομπίλιος, εισάγει τους βασιλικούς νόμους32 εντός των οποίων υπάρχει διάταξη που προβλέπει πως το έμβρυο πρέπει να αφαιρείται από την κοιλιά της εγκυμονούσας γυναίκας, αν αυτή έχει αρρωστήσει βαριά ή αν πεθαίνει στη γέννα. Όποιος εν γνώση του παραλείψει την καισαρική τομή, μπορεί να τιμωρηθεί και με θάνατο33. Αυτό δηλώνει δύο πολύ σημαντικά στοιχεία. Πρώτον το αρτιγέννητο ρωμαϊκό δίκαιο ποινικοποιεί και παραλείψεις εκτός από πράξεις και δεύτερον ο νόμος αυτός, απορρέει από τη συνολικότερη προβληματοθεσία της βασιλικής περιόδου της Ρώμης, όπου ο πληθυσμός της είναι αρκετά μικρός και η πολιτεία δημιουργεί νομοθετήματα ώστε να αυξηθεί. Ταυτόχρονα, δημιουργείται η μεγάλη απορία, γιατί ενώ το βρέφος προστατεύεται στην βασιλική φάση, στην δημοκρατική Ρώμη επιτρέπεται -όχι μόνο η παιδοκτονία- αλλά και η έκτρωση, υπό την όρο ότι η κυοφορούσα θα επιζήσει από την εγχείρηση αυτή. Άλλωστε η έκτρωση ήταν κοινή πρακτική μεταξύ των προνομιούχων Ρωμαίων, για να μειώσουν τους πιθανούς διαδόχους.
Θα έπρεπε να περάσουν πέντε ολόκληροι αιώνες και να μεταβούμε από την βασιλική ρωμαϊκή εποχή, στον εκδημοκρατισμό του Ρωμαϊκού πολιτεύματος, ώστε να συναντήσουμε νόμο που να σχετίζεται με την υγεία των πολιτών της Ρώμης. Νομοθετείται λοιπόν το 293 π.Χ. μια νευραλγική πρακτική που σχετίζεται με την καύση των νεκρών εντός των ορίων της Ρώμης. Ταυτόχρονα, δημιουργούνται ιερά έξω από την πόλη, πάνω στο νησί του Τίβερη, όπου συγκεντρώνονται εκεί τα ιερά του Ασκληπιού, ούτως ώστε η Ρώμη να παραμείνει απρόσβλητη από τους άρρωστους της και ουσιαστικά να τους εκτοπίσει έξω από τα τείχη της. Ταυτόχρονα, θεσμοθετείται το αξίωμα των κρατικών ιατρών οι οποίοι προβαίνουν σε αυτοψίες αναφορικά με το που η πόλη χρειάζεται περισσότερη βοήθεια και εντός των καθηκόντων τους βρίσκεται ο εντοπισμός των διαφόρων εστιών μόλυνσης και ο καθαρισμός τους από βλαβερά στοιχεία. Παρ’ όλα αυτά οι αρχίατροι και οι κοινοτικοί ιατροί34 θα εμφανιστούν μόλις στην όψιμη περίοδο της αυτοκρατορικής περίοδο της Ρώμης, δηλαδή τον 2ο μ.Χ. αιώνα.
Πέρα από το πεδίο της νομοθεσίας, η ρωμαϊκή διοίκηση παρενέβη στο πεδίο της δημόσιας υγείας και με άλλους τρόπους. Η πρώτη ευεργετική εφεύρεση αναφορικά με την δημόσια υγεία και την περαιτέρω ανάπτυξη του προσδόκιμου ζωής ήταν τα υδραγωγεία. Το νερό πλέον είναι τρεχούμενο και ακόμα κι αν οι υψηλά ιστάμενες στην κοινωνική διαστρωμάτωση οικογένειες μπορούν να το έχουν και μέσα στο σπίτι τους αυτό δεν αποκλείει τα πτωχά στρώματα να μπορούν να το προμηθευτούν, από κάποια κινστέρνα. Ταυτόχρονα, υπάρχει πλεόν διάχυτα η σκέψη που συνδέει την κατάσταση του νερού με την υγεία, όπως άλλωστε προκύπτει και από την σύνταξη πραγματειών σχετικά με το νερό, όπως αυτή του Sextus Julius Frontinus (30 μ.Χ-104μ.Χ) “Περι των υδάτων της πόλης της Ρώμης35”, αλλά γενικότερα και από τη νομοθεσία, όπου πλέον προβλέπεται ποινή για όποιον μολύνει τις δημόσιες πηγές νερού . Η Aqua Appia, για παράδειγμα δημιουργήθηκε το 272 π.Χ., δεν μετέφερε το νερό στην πόλη της Ρώμης με άρκες και υπεργείως, αλλά υπογείως, ούτως ώστε όχι μόνο να εξοικονομηθούν χρήματα και χρόνος, αλλά να επιτραπεί και στο νερό να παραμείνει απρόσβλητο από μια ενδεχόμενη μόλυνσή του από εχθρικές δυνάμεις, με σκοπό να δηλητηριάσουν τον πληθυσμό36. Η Aqua Marcia, κτίστηκε το 144 π.Χ. και ήταν η πρώτη μεταφορά νερού στην πόλη που πραγματοποιείται με γέφυρες (εν μέρει τουλάχιστον). Ιδιαίτερα νευραλγικά ήταν τα μέτρα που πήρε ο Αγρίππας ως ειδικός επί των νερών37, με τη δημιουργία μάλιστα της Aqua Virgo υστερογενώς, το 20 π.Χ. Ο Αγρίππας μάλιστα, δημιούργησε περισσότερα από 700 συντριβάνια και 130 δημόσιες πηγές. Στο τέλος του πρώτου αιώνα μ.Χ. η Ρώμη τροφοδοτείται από 9 υδραγωγεία, ενώ το 1/3 του νερού προορίζεται για ημιαστικές περιοχές, παντως εκτος Ρώμης , για φάρμες και κήπους, όπως επίσης και για τις βίλες της προνομιούχας τάξης. Η αποχέτευση συνδέεται και αυτή όπως και τα υδραγωγεία με τα σπίτια των πλουσίων, αλλά όχι και με αυτά των φτωχών. Μια μεγάλη μερίδα πολιτών της Ρώμης αρνήθηκε να συνδέσει το σπίτι της με τις αποχετεύσεις. Πολλοί Ρωμαίοι επέλεξαν να μην κάνουν αυτή τη σύνδεση, γιατί 1ον τα ποτάμια που βρίσκονταν στην άλλη άκρη των συνδέσεων ξεχείλιζαν και ως εκ τούτου πολλές φορές θα ήρθαν αντιμέτωποι με τα μολυσμένα νερά του, ενώ δεύτερον, λόγω του γεγονότος ότι δεν υπήρχαν παγίδες, υπήρχε μία συνεχόμενη δυσοσμία στα σπίτια τους, όπως επίσης και ένας μόνιμος κίνδυνος φωτιάς, λόγω υδροθείου. Πέρα από την Cloaca Maxima, η οποία ξεκινά να διαμορφώνεται σταδιακά στα χρόνια του Ταρκηνίου του Υπερήφανου38 στα τέλη του 6ου προχριστιανικού αιώνα (και η οποία σταματά να λειτουργεί κάποια στιγμή στον τρίτο αιώνα, για ένα μικρό διάστημα) υπάρχει ένα ολόκληρο δίκτυο κάτω από την πόλη, το οποίο προηγείται χρονικά αυτής.
Ένα άλλο ιδιαίτερα νευραλγικό ζήτημα αναφορικά με τη δόμηση του αστικού τοπίου και τη δημόσια υγιεινή, είναι το ζήτημα των δημοσίων λουτρών39. Στη Ρώμη υπάρχουν 900 λουτρά, από τα οποία κάποια μπορούν να υποστηρίξουν και τριακόσια άτομα, ενώ οι δημόσιες τουαλέτες της Ρώμης προσεγγίζουν τις διακόσιες. Με αυτόν τον τρόπο, η ρωμαϊκή διοίκηση προσπάθησε να περιορίσει την ρωμαϊκή πρακτική του να ρίπτονται τα περιττώματα των ανθρώπων από τα μπαλκόνια τους και να μένουν στον δρόμο. Παρ’ όλα αυτά, σύντομα οι δημόσιες τουαλέτες έγιναν επισκέψιμες μόνο με αγαλματίδια θεών, υπό την προσευχή και την ελπίδα ότι βγαίνοντας από αυτές θα παρέμεναν υγιείς. Νευραλγικό είναι επίσης το ζήτημα των νοσοκομείων. Φυσικά δεν κάνουμε εδώ λόγο για νοσοκομεία με τη σύγχρονη έννοια, ούτε καν για νοσοκομεία που αναπτύχθηκαν κατά την βυζαντινή περίοδο, όπως το περίφημο νοσοκομείο της μονής του Χριστού Παντοκράτορος στην Κωνσταντινούπολη. Τα νοσοκομεία στην ρωμαϊκή αρχαιότητα μπορούσαν να θεραπεύσουν και να δεχτούν μόνο στρατιώτες και σκλάβους40. Οι Ρωμαίοι πολίτες πάντως, συνέχιζαν να εξετάζονται από τους ιατρούς στο σπίτι τους, ενώ για να συναντήσουμε πολίτη σε νοσοκομείο, πρέπει να περάσουμε κάτω από την χριστιανική διοίκηση του Βυζαντίου, στα περίφημα ξενοδοχεία41. Παρά τα μέτρα της ρωμαϊκής διοίκησης, το προσδόκιμο ζωής στην Ρώμη ήταν 25 χρόνια. Φυσικά ο αριθμός αυτός είναι κατά κάποιον τρόπο πλασματικός, καθώς η ραγδαία βρεφική και παιδική θνησιμότητα «ρίχνει» τον μέσο όρο ηλικίας.
Μια μεγάλη μερίδα ασθενειών, προκαλείται από τις αποκρίσεις των ανθρώπων και των ζώων, οι οποίες βρίσκονται κατά κόρον στους δρόμους της Ρώμης . Ένας άλλος δημόσιος κίνδυνος είναι τα πτώματα στη Ρώμη, τα οποία αν και υπάρχει η υπηρεσία “Cura urbis” , καθίσταται αδύναμη στην συνεχή απομάκρυνσή τους42. Η Ρώμη γεμίζει ανά τακτά χρονικά διαστήματα με πτώματα δούλων και μικρών παιδιών. Εδώ τίθεται φυσικά και το ζήτημα της αντιμετώπισης των παιδιών στην αρχαία Ρώμη και την θλιβερή και ανεξερεύνητη ακόμα ιστορία της Columna Lactaria. Ένας άλλος τρόπος που το ρωμαϊκό κράτος προσπαθεί να ασκήσει κοινωνική ιατρική, είναι η μετατόπιση του θρησκευτικού ενδιαφέροντος από τους κλασικούς θεούς, στους ιατρικούς. Μπορεί κάποιος να παρατηρήσει δηλαδή, ότι το ιερό της θεάς Carna, της προστάτιδας δηλαδή των εσωτερικών οργάνων και αυτής που προφύλασσε τα παιδιά από τα κακά πνεύματα, αρχίζει να δέχεται πολλαπλάσιες θυσίες συγκριτικά με παρελθούσες περιόδους. Η Βοna Dea, η αγαθή δηλαδή θεά, μια μυστηριώδης θεραπεύτρια, η οποία δεχόταν θυσίες μόνο γυναικών και τέλος η Dea Salus, δηλαδή η πραγματική θεά της υγείας και γενικά της σωτηρίας, η οποία ήταν Σαβινικής προέλευσης. Έχει προταθεί στην επιστήμη της ιστορίας της ιατρικής, πως σε πλήρη αντίθεση με τον υψηλό πολιτισμό των Ρωμαίων, υπήρξε έλλειψη μέριμνας απέναντι στις επιδημίες. Οι ατελέσφορες προσπάθειες καταπολέμησης των επιδημιών, ίσως να οφείλονται και στο γεγονός ότι σε ολόκληρη την αρχαιότητα κανείς δεν προώθησε την υπόθεση των μιασμάτων των Ιπποκρατικών. Μαζί με άλλες δηλαδή περιβαλλοντολογικές επιδράσεις, η μόλυνση του αέρα, δηλαδή τα μιάσματα, πρέπει να ήταν η αιτία των επιδημικών νοσημάτων και η παραδοξότητα έγκειται στο γεγονός ότι οι Ρωμαίοι φαίνεται πως είχαν κάνει μια πρώτη αιτιακή σύνδεση μεταξύ στάσιμων νερών και ασθενειών. Ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος άλλωστε, συσχέτισε ρηματικά αυτά τα δύο. Ταυτόχρονα με την ελονοσία που προκαλούσαν οι μεγάλες επιθέσεις των κουνουπιών στη Ρώμη43,η οποία άλλωστε αποτελούσε πόοσφορο έδαφος καθώς βρισκόταν σε χαμηλό έδαφος ανάμεσα σε λόφους, η Ρώμη συνέχισε να μαστίζεται από επιδημίες.
5.Συμπεράσματα
Το πέρασμα της ελληνικής ιατρικής και η συνάντησή της με την ρωμαϊκή και ο συγκερασμός της ελληνικής ιωνικής σκέψης με το Ρωμαϊκό πνεύμα, αποτέλεσε ευεργετικό παράγοντα στην ανάπτυξη και στην καθιέρωση μιας νέας ιατρικής σκέψης η οποία θα μετουσίωνε την ιατρική τέχνη σε επιστήμη. Η ιατρική τεχνοτροπία των Ελλήνων, σε συγκερασμό με την νομική σκέψη των Ρωμαίων44, δημιούργησε νέες νευραλγικές πλευρές του φαινομένου της ιατρικής σκέψης. Η Ρώμη φυσικά, γνωρίζει καλύτερα την ελληνική ιατρική, όχι μέσα από έναν λογικό η εμπειρικό οπαδό της ιατρικής, αλλά από έναν μεθοδικό, τον Ασκληπιάδη. Η πλαστικότητα αυτής της αρτιγέννητης τέχνης που μεταβάλλεται σε επιστήμη, θα επιτρέψει να εισχωρήσουν στον πυρήνα της και οι πρώτες βιοηθικές αρχές. Βέβαια, η ιατρική ηθική αφορούσε λιγότερο την ευημερία του ασθενούς (τουλάχιστον αρχικά), απ’ ότι την υπεράσπιση της φήμης και του βιοπορισμού του ιατρού σε σχέση με τους ανταγωνιστές του. Ο Ασκληπιάδης για παράδειγμα, κατηγορεί ως δολοφόνους του ιατρούς που δραπετεύουν από μια περιοχή επειδή η θεραπεία τους σκότωσε τον ασθενή, ενώ ήδη από τον 4ο π. χ. αιώνα, ο Lex Aquilia ορίζει ότι ο ιατρός καθίσταται υπεύθυνος για τον θάνατο ενός χειρουργημένου σκλάβου σε περίπτωση που θα επιδείξει μετεγχειρητική αμέλεια, κάτι που εν πολλοίς σχετίζεται με την συνολικότερη ανεπτυγμένη νομική σκέψη στη Ρώμη. Νομοτελειακά, το ενδιαφέρον των Ρωμαίων θα μετατοπιστεί στο ιατρικό επιστητό και θα γεννηθούν οι πρώτοι μεγάλοι Ρωμαίοι ιατροί. όπως ο Κέλσος45.Ταυτόχρονα, η ιατρική σκέψη προχωρά και στο επίπεδο της πρόληψης. Η πολιτεία προβαίνει εντός των αστικών πλαισίων σε νευραλγικές για την ζωη των πολιτών αλλαγές. Για παράδειγμα, ο αρχιτέκτονας Βιτρούβιος, προτείνει στο «Περι της αρχιτεκτρονικής46» να γίνεται προσεκτική επιλογή, αναφορικά με την εποίκιση νέων εδαφών και το κτίσιμο των πόλεων πρέπει να γίνεται μακριά από έλη47 ενώ ταυτόχρονα, ο Πλίνιος ο νεότερος και ο Βάρρωνας ξεκινούν να συνδέουν περιβαλλοντικές αιτίες και ασθένειες48. Στα ιατρεία49 της Ρώμης, θα ξεκινήσει να υπάρχει και μία -κατά κάποιον τρόπο- διακλάδωση και δημιουργία κάποιον πρώτων ειδικοτήτων ως απότοκο του νέου ρωμαϊκού ιατρικού ρεφορμισμού στην προχριστιανική Ρώμη. Υπήρχαν αρχικά μόνο δύο κατηγορίες θεραπευτών, οι γενικοί ιατροί και οι χειρουργοί που εκτελούσαν τις επεμβάσεις. Εκτός από αυτούς υπήρχε και μία τρίτη ομάδα, αυτή των ιατροσοφιστών, δηλαδή θεωρητικοί οι οποίοι αφιερώνονταν μόνο σε επιστημονικές συζητήσεις, χωρίς οι ίδιοι να μπορούν να θεραπεύσουν ούτε καν απλές ασθένειες . Μόνο κατά την αυτοκρατορική εποχή διευρύνονται περισσότερο οι ιατρικές ειδικότητες. Παθολόγοι, οφθαλμίατροι, γυναικολόγοι50, δερματολόγοι, ωτολόγοι και οδοντίατροι , όπως προκύπτει άλλωστε και από τις σφραγίδες των ιατρών και σε κειμηλιόλιθους, οι οποίοι βρέθηκαν στην περιοχή της Κολωνίας. Επιπλέον υπήρχαν ακόμη πιο εξειδικευμένοι ιατροί , ειδικοί σε μία μόνο πάθηση, για παράδειγμα στην εγχείρηση του καταρράκτη ή στην θεραπεία του τραχώματος51. Ιδιαίτερη σημασία έχει ότι μερικοί εξειδικευμένοι ιατροί ασχολούνται μόνο με ορισμένα μέρη του σώματος ή μόνο με συγκεκριμένες ασθένειες ή θεραπευτικές μεθόδους. Υπήρχαν εξειδικευμένοι ιατροί για τα μαλλιά, τη φυματίωση, τα κατάγματα όπως επίσης και ερμηνευτές ονείρων52. Μαθαίνοντάς τα αυτά ο Γαληνός, σατιρικά και σκωπτικά σχολιάζει ότι υπήρχαν «περισσότεροι ιατροί από τα ίδια τα μέλη του σώματος» και αναρωτιέται «γιατί δεν έχει δημιουργηθεί άλλη μία ειδικότητα , αυτή του πρωκτολόγου53».
Νευραλγικό στοιχείο είναι και ο αυξημένος μιλιταρισμός και η στρατιωτικοποίηση της Ρώμης54. Φαίνεται πως λειτούργησε ευεργετικά αναφορικά με την ανάπτυξη της ιατρικής. Άλλωστε η Ρώμη χαρακτηρίζεται μετά το τέλος της δημοκρατικής της περιόδου από μία ιδιαίτερη επιθετικότητα συνεχών πολεμικών συρράξεων και συν τοις άλλοις, ειδικά αν εξετάσουμε προσεκτικά τον 3ο αιώνα της ρωμαϊκής κρίσης, θα δούμε ότι ο στρατός είναι απαραίτητο εφόδιο για την παραμονή κάποιου στην εξουσία ή για μια ενδεχόμενη ανέλιξή του σ’ αυτήν. Άρα ο στρατός πρέπει να προστατευτεί με κάθε μέσο και εν πολλοίς, η ίδια η ιατρική πρέπει να γίνει και αυτή υπηρέτρια της πολιτικής. Άλλωστε, πολλές φορές στην επιστήμη της ιστορίας, το ζήτημα της δημόσια υγείας στη Ρώμη έχει τεθεί και υπό το πρίσμα μιας ενδεχόμενης περαιτέρω επιβίωσής της.
Τέλος, έχει υποστηριχθεί πολλάκις ότι η ρωμαϊκή δημοκρατία κατέρρευσε λόγω της αδυναμίας της να αντιμετωπίσει τον εσωτερικό της εχθρό, παρά τον εξωτερικό55. Η μελέτη αυτή, έχει ως βασικό πυρήνα στη συνολικότερη σκοποθεσία της την ανάδειξη των θεωριών της αρχαιότητας ως διαμορφωτές της σύγχρονης ιατρικής, ακόμη και αν τελικά απορρίφθηκαν. Είναι κατάφωρη η πρόοδος που συντελείται και γίνεται αντιληπτή ακόμη και από τους ιατρούς εκείνης της εποχής ,με την εξαίρεση φυσικά του Γαληνού, ο οποίος είχε μια πεσιμιστική αντίληψη αναφορικά με την πρόοδο της ιατρικής56.
Θα κλείσουμε, αυτή τη μελέτη με ένα επίγραμμα του Μαρτιάλη από τον 1ο μεταχριστιανικό αιώνα, το οποίο απευθύνεται στον ιατρό του:«Ήμουν άρρωστος γι’ αυτό ήρθες αμέσως σε μένα, αλλά σε συνόδευαν 100 μαθητές∙ 100 παγωμένα χέρια ακούμπησαν στο σώμα μου. Μέχρι τότε δεν είχα καθόλου πυρετό, από τότε όμως απέκτησα57».
Eλληνόγλωσση Βιβλιογραφία
Ευτυχιάδης Α.(2001),Αρχές Φιλοσοφίας και Ιστορίας της Ιατρικής,εκδ.Βήτα,Αθήνα
Καραμπάτος Η.(2019), «Ο Σωκράτης στην Κικερώνεια Ρητορική Φιλοσοφία»,Σωκράτης,τευχος 5ο
Λασκαράτου Ι.(2012),Ιστορία της Ιατρικής,εκδ.Πασχαλίδης,Νικοσία
Μαλαγιώργη Κ.(2007),H πορνεία στην αρχαία Ρώμη,Δ.Δ.,Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
Μαρκέτος Σ. (2002),Εικονογραφημένη ιστορία της Ιατρικής,εκδ.Ζήτα,Αθήνα
Μούκερτζι Σ.(2013),Η μεγάλη ασθένεια.Μια βιογραφία του Καρκινου,εκδ.μεταίχμιο,Αθήνα
Ράμμου Μ.Δ. (2017), Σατιρικά επιγράμματα εναντίον γιατρών στη λατινική γραμματεία,Δ.Δ., Α.Π.Θ.,Θεσσαλονίκη
Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία
Cilliers L.(1993), “Public health in Roman Legislation”,Acta Classica,Vol.36
Cruse A.(2004),Roman Medicine,Tempus publishing,U.K.
Faraone C.A.(2003), “New light on Ancient Greek Exorcisms of the Wandering Womb”, Zeitschrift fur Papyrologie und Epigraphik 144
Lindberg D.(1997),Οι απαρχές της δυτικής επιστήμης,Πανεπιστημιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π.,Αθήνα
Nutton V. (2018),Αρχαία Ιατρική,University Studio Press,Θεσσαλονίκη
Porter D.(1999),Health,Civilization and the State,Routledge,New York
Pollak K.(2007),H Ιατρική στην Αρχαιότητα,εκδ.Παπαδήμα,Αθήνα
Sallares R.(2002),Malaria and Rome,Oxford University Press,Oxford
Veggeti M. (2000),Iστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίaς,εκδ.Τραυλός,Αθήνα
Vitruvius, P., & Morgan, M. H. (1960). Vitruvius: The ten books on architecture. New York
Dover Publications.
Λέξεις Κλειδιά: Cloaca Maxima, Ρωμαϊκή Ιατρική, Κέλσος, Αρχαία Ιατρική, Iστορία Ιατρικής
Abstract:
The herebelow announcement is related with the history of medicine in ancient Rome. In this particular announcement we will examine initially the emerge and the development of the first medical societies in ancient Rome. Basis that this presentation will illustrate two themes in parallel the medicine and the public health in Rome, we will examine on the second part the public health in Rome and the social medicine which flourished during the highest phase of the republic era of Rome, such as during the period of the construction of elaborated sanitatry projects(Cloaca Maxima , public baths etc). We also examine the government disposition to improve the standard of living of the Roman citizens via the enforecement of certain institutions and legislation related with the medical care. Finaly, we will refer to the pioneers of their era in medicine and to the most striking medical developments in Roman society.
Key Words:Roman Medicine,Ancient Medicine,Celsus,Cloaca Maxima,History of Medicine
English
French
German
Greek
Italian
Portuguese
Russian
Spanish