Μύθοι και πραγματικότητες για την υγιεινή διατροφή και την ανοσία του οργανισμού μας στην εποχή του Covid-19
Συγγραφέας Σόνια Σπηλιώτη Γράφτηκε στις ,
Τι αποκαλύπτει έρευνα ελβετικής εταιρείας για την διατροφική αξία των τροφών που καταναλώνουμε, την επίδραση της καταστροφής του Περιβάλλοντος στη διατροφική αλυσίδα και τους τρόπους προστασίας του οργανισμού μας.
Στη σκιά του φονικού κορονοϊού SARS CoV-2 που προκαλεί το COVID-19, που στο πέρασμά του άφησε δεκάδες χιλιάδες θύματα και εκατοντάδες χιλιάδες κρούσματα στην παγκόσμια κοινότητα και απειλεί με δεύτερο κύμα το φθινόπωρο, ένα βασανιστικό ερώτημα βρίσκεται στο μυαλό όλων μας: πως μπορώ να προστατέψω τον εαυτό μου;
Και μπορεί οι βέλτιστες πρακτικές προστασίας που συστήνουν οι επιστήμονες (λοιμωξιολόγοι, επιδημιολόγοι και άλλες ειδικότητες) να είναι αυτές της απομόνωσης και των σχολαστικών μέτρων υγιεινής, στο επίκεντρο του δημόσιου διαλόγου – κυρίως αυτού που αναπτύσσεται στα social media, στην αρθρογραφία στο διαδίκτυο και σε τηλεοπτικές εκπομπές – βρίσκεται η ενίσχυση του ανοσοποιητικού μας συστήματος, της φυσικής ασπίδας δηλαδή του οργανισμού μας απέναντι στις ασθένειες, με ιδιαίτερη έμφαση να δίνεται στην πρόληψη και στην αυτό-προστασία.
Στον βομβαρδισμό λοιπόν αυτών των πληροφοριών και των συμβουλών από διατροφολόγους, διαιτολόγους και άλλους «ειδικούς», ακούμε και διαβάζουμε ότι μια υγιεινή διατροφή είναι ο κατάλληλος τρόπος για να ενισχύσουμε το ανοσοποιητικό μας σύστημα, να βελτιώσουμε την κατάσταση της υγείας μας και να αποκτήσουμε ευεξία.
Στην πραγματικότητα, όμως, αυτό είναι μύθος.
Έτσι, στο ερώτημα πως μπορεί ο καθένας από εμάς να βρει τον σωστό τρόπο να φροντίσει τον εαυτό του, η απάντηση είναι μια: η γνώση.
Ελβετική έρευνα αποκαλύπτει
Τα ευρήματα της διετούς έρευνας της Ελβετικής εταιρίας Genevia Lifesciences https://genevia.com/ που περιλαμβάνει δεδομένα, αρχεία και στατιστικά στοιχεία από παγκόσμιες μελέτες πανεπιστημίων, ινστιτούτων, ερευνητικών κέντρων και οργανισμών, δείχνουν ότι η θρεπτική αξία των φυτικών και ζωικών τροφών που καταναλώνουμε σήμερα υπολείπεται κατά πολύ αυτών που καταναλώναμε πριν από μερικά χρόνια.
Η ποιότητα, δηλαδή, των τροφών έχει επηρεαστεί τις τελευταίες δεκαετίες από πολύ συγκεκριμένους παράγοντες και η υποβάθμισή της είναι σημαντική για την υγεία μας.
Σε ορισμένες περιπτώσεις η βιβλιογραφία δείχνει ότι ιστορικές συγκρίσεις ως προς τη σύσταση των θρεπτικών συστατικών στις τροφές δεν είναι ο πλέον αξιόπιστος τρόπος αξιολόγησης αυτών των αλλαγών. (3)
Από την άλλη πλευρά, υπάρχει ένας σημαντικός όγκος πρόσφατων μελετών που διαπιστώνει την ανησυχητική μείωση των θρεπτικών συστατικών, κυρίως των ανόργανων μεταλλικών στοιχείων, στις καλλιέργειες. (4,5,6)
Μάλιστα, πρόσφατα δεδομένα μελετών που εκτείνονται σε βάθος 50 έως 70 χρόνων ως προς τα θρεπτικά συστατικά σε φρούτα και λαχανικά, δείχνουν εμφανείς μειώσεις σε ανόργανα μεταλλικά στοιχεία, βιταμίνες και πρωτεΐνες, με τις τελευταίες πιο έντονα στα λαχανικά. (7)
Ζούμε σε έναν άνισο διατροφικά πλανήτη
Περίπου 820 εκατ. άνθρωποι παγκοσμίως επηρεάζονται από τη μείωση της απόδοσης των αγροτικών καλλιεργειών και των αγρονομικών παρεμβάσεων με αποτέλεσμα την επισιτιστική ανασφάλεια (έλλειψη φυσικής και οικονομικής πρόσβασης στα τρόφιμα), αλλά και τη χαμηλή συγκέντρωση πρωτεϊνών και μικροθρεπτικών συστατικών (π.χ. Zn, Fe, Se, B, I) στις τροφές που καταναλώνουν. (1,2)
Ειδικά εν μέσω της πανδημίας του κορωνοϊού, με την επιβολή καραντίνας, κλειστών συνόρων, απαγόρευσης ή περιορισμού εξαγωγών και μετακίνησης εργαζομένων, έλλειψης πρώτων υλών και τελικών προϊόντων που ενισχύουν τον προστατευτισμό και τον διατροφικό εθνικισμό με σοβαρές επιπτώσεις στην παγκόσμια επισιτιστική και εφοδιαστική αλυσίδα (κυρίως βασικών ειδών διατροφής) και το διεθνές εμπόριο,113 εκατ. άνθρωποι αντιμετωπίζουν οξεία επισιτιστική ένδεια.
Εξάλλου, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) αναφέρει ότι το 11% του παγκόσμιου πληθυσμού ήδη υποσιτίζεται. (1)
Το CO2 επηρεάζει τα θρεπτικά συστατικά στις τροφές
Από το 1970 οι εκπομπές Διοξειδίου του Άνθρακα ( CO2 ) από την καύση ορυκτών καυσίμων και τη βιομηχανική δραστηριότητα έχουν αυξηθεί κατά περίπου 90%, με τη γεωργία , την αποψίλωση των δασών και τις αλλαγές στη χρήση γης, να συνεισφέρουν περίπου στο 78% αυτής της αύξησης.
Γράφημα 1:
Παγκόσμιες εκπομπές άνθρακα από ορυκτά καύσιμα 1900-2010
Κατακόρυφη αύξηση παρουσιάζουν οι παγκόσμιες εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (CO2) από ορυκτά καύσιμα, σε εκατομμύρια μετρικούς τόνους, από το 1900 έως το 2010.
Πηγή: United States Environmental Protection Agency
https://www.epa.gov/
Αναμένοντας η συγκέντρωση του CO2 στην ατμόσφαιρα να φτάσει τα 550 ppm (από 440 ppm που είναι σήμερα) περίπου στα τέλη του αιώνα, μελέτες δείχνουν ότι η αύξηση αυτή θα επηρεάσει δραματικά την ανθρώπινη διατροφή μειώνοντας τα επίπεδα πολύ σημαντικών θρεπτικών συστατικών σε βασικές καλλιέργειες ειδών διατροφής, έχοντας επιπτώσεις στη ζωή και την υγεία εκατομμυρίων ανθρώπων παγκοσμίως. (11)
Πειραματικές δοκιμές καλλιεργειών σε περιβάλλον με αυξημένο CO2 (545-585ppm), αποκαλύπτουν μειωμένες συγκεντρώσεις σιδήρου (Fe), ψευδάργυρου (Zn) και πρωτεϊνών σε βασικά διατροφικά είδη όπως σιτάρι, ρύζι, καλαμπόκι και σόγια. (10)
Δηλητηριάζοντας τη γη με λιπάσματα
Μόνο το 2017, 192 εκατ. τόνοι (mt) χημικών και ανόργανων λιπασμάτων χρησιμοποιήθηκαν σε γεωργικές καλλιέργειες, εισρέοντας και δηλητηριάζοντας στην ουσία τα εδάφη, με τις υψηλότερες εισροές αζώτου στα εδάφη ανά χώρα να έχουν καταγραφεί σε Κίνα, Ινδία, Ηνωμένες Πολιτείες και Βραζιλία.
Σε πειραματικές μελέτες, τα παρασιτοκτόνα οργανοχλωρίου (OC) και τα πιο ανθεκτικά στην απορρόφησή τους από το χώμα πολυχλωριωμένα διφαινύλια (PCB) έχουν ήδη δείξει δοσοεξαρτώμενες τοξικότητες σε πτηνά, ψάρια και θηλαστικά. (13)
Γράφημα 2:
Παγκόσμιες εισροές αζώτου στα γεωργικά εδάφη από ανόργανα και χημικά συνθετικά λιπάσματα (2002-2017)
Οι παγκόσμιες εισροές αζώτου στα γεωργικά εδάφη από ανόργανα και χημικά συνθετικά λιπάσματα, σε εκατομμύρια τόνους, την περίοδο 2002 – 2017 παρουσιάζουν συνεχή αύξηση. Το 2017 στην Ασία καταγράφηκε το 57% της παγκόσμιας γεωργικής χρήσης χημικών λιπασμάτων (εκφραζόμενη σε N + P2O5 + K2O), στην Αμερική το 26%, στην Ευρώπη το 12%, στην Αφρική το 3% και στην Ωκεανία το 2%.
Πηγή: FAO
http://www.fao.org
ΠΟΥ: Η αντιμικροβιακή αντοχή αποτελεί σοβαρή απειλή για την παγκόσμια δημόσια υγεία
Οι μεγαλύτεροι ρυπαντές του περιβάλλοντος φαίνεται να είναι οι εταιρείες παραγωγής κρέατος και γαλακτοκομικών προϊόντων. Οι συνολικές εκπομπές από την παγκόσμια κτηνοτροφία εκτιμάται σε 7,1 γιγατόννους (Gigatonnes) CO2 – ισοδύναμα ετησίως, αντιπροσωπεύοντας το 14,5% όλων των ανθρωπογενών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, οι οποίες με τη σειρά τους επιταχύνουν την κλιματική αλλαγή παγκοσμίως. (14)
Στις ΗΠΑ, το 50% του παραγόμενου καλαμποκιού – με βιομηχανικούς τρόπους καλλιέργειας – χρησιμοποιείται ως τροφή για την κτηνοτροφία με ότι σημαίνει αυτό. (15)
Τα αντιμικροβιακά σκευάσματα που χορηγούνται στα ζώα για προστασία απέναντι στα μικρόβια, βακτήρια, παράσιτα και ιούς, αλλά και οι αυξητικοί παράγοντες, συμπεριλαμβανομένων των ορμονικών ουσιών, έχουν εγκριθεί από πολλούς Οργανισμούς Υγείας σε όλο τον κόσμο για χρήση στην εντατική εκτροφή βοοειδών και αιγοπροβάτων, με τις τελευταίες να χρησιμοποιούνται για την γρήγορη ανάπτυξη των ζώων.
Αυτή η πρακτική εξακολουθεί να προκαλεί μεγάλη ανησυχία στην επιστημονική κοινότητα σχετικά με τις επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία.
Εξάλλου, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) χαρακτήρισε την αυξανόμενη αντιμικροβιακή αντοχή στα ζώα παραγωγής τροφίμων που έχει σημαίνουσες επιπτώσεις τόσο στην υγεία των ζώων και επομένως, δυνητικά, και στην υγεία των ανθρώπων «μια ολοένα και πιο σοβαρή απειλή για την παγκόσμια δημόσια υγεία που απαιτεί δράση σε όλες τις κυβερνήσεις και τις κοινωνίες των πολιτών».
Περίπου το 80% των αντιβιοτικών που πωλούνται στις ΗΠΑ προορίζονται για χρήση τους στα ζώα. (16)
Ως γνωστόν η κακοδιαχείριση των αντιµικροβιακών στην καθηµερινή ζωή και κλινική πράξη, έχει ως αποτέλεσµα την µετάλλαξη γονιδίων ή την απόκτηση ανθεκτικών γονιδίων που ελέγχουν την αντοχή των µικροβίων στα φάρµακα.
Λαμβάνουμε υπερβολική τροφή αλλά παραμένουμε υποσιτισμένοι
Οι επιδημίες του διαβήτη και της παχυσαρκίας προέρχονται από λιγότερο θρεπτικές τροφές σε συνδυασμό με κακές επιλογές τροφών, κατανάλωση επεξεργασμένων τροφίμων και ζάχαρης.
Το πολύ υψηλό κόστος της καλής ποιότητας τροφίμων και ο σύγχρονος τρόπος ζωής και διατροφής μας, είναι οι κύριες αιτίες και των δυο αυτών ασθενειών.
Το 38,9% των ενηλίκων που είναι υπέρβαροι ή παχύσαρκοι, εκτείνεται από την Αφρική έως τη Βόρεια Αμερική. (17)
Χώρες της Υποσαχάριας Αφρικής και της Νότιας Ασίας συγκαταλέγονται επίσης μεταξύ εκείνων όπου έχει σημειωθεί ταχεία αύξηση των ποσοστών παχυσαρκίας και υπερβολικού βάρους, συμπεριλαμβανομένων των αστικών και των αγροτικών περιοχών. (18)
Γράφημα 3:
Η αύξηση του υπέρβαρου είναι μεγαλύτερη κατά τη διάρκεια του ενήλικου βίου
Το 5.9% των παιδιών προσχολικής ηλικίας (έως 5 ετών) παγκοσμίως είναι υπέρβαρα. Το ποσοστό αυτό εκτινάσσεται στο 20.6% στα παιδιά ηλικίας 5-9, μειώνεται ελαφρώς, στο 17.3% στους εφήβους και αυξάνεται δραματικά μετά την ενηλικίωση (18+) με το 38.9% του πληθυσμού να είναι υπέρβαρο.
Πηγή: FAO
http://www.fao.org
Μια άλλη μελέτη δείχνει ότι πολλά άτομα που πάσχουν από παχυσαρκία έχουν ανεπαρκή πρόσληψη σιδήρου, ασβεστίου, μαγνησίου, ψευδαργύρου, χαλκού, φολικού οξέος και βιταμινών Α και Β12, λόγω κακής ποιότητας διατροφής.
Σε ανάλυση δεδομένων από ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα του ενήλικου πληθυσμού που έκανε η Εθνική Έρευνα για την Υγεία και την Διατροφή των ΗΠΑ (National Health and Nutrition Examination Survey-NHANES), την περίοδο από το 2001 έως το 2008 και σε άτομα με φυσιολογικό βάρος, υπέρβαρα και παχύσαρκα, καταγράφηκε ότι ένα σημαντικό ποσοστό αυτών των ατόμων από όλες τις κατηγορίες βάρους είχαν ανεπαρκή πρόσληψη σε πολλαπλά μικροθρεπτικά συστατικά, βιταμινές A, C, D, και E, καθώς και στα μεταλλικά στοιχεία ασβέστιο και μαγνήσιο. (20)
Μάλιστα, σύμφωνα πάντα με την ίδια μελέτη, ο παχύσαρκος, ο υπέρβαρος και ο φυσιολογικός πληθυσμός παρουσιάζουν παρόμοια επίπεδα ανεπάρκειας στην πρόσληψη απαραίτητων θρεπτικών συστατικών, κάτω δηλαδή από την Μέση Εκτιμώμενη Απαίτηση (EAR – Estimated Average Requirements).
Γράφημα 4:
Ποσοστά κάτω από την απαραίτητη μέση πρόσληψη θρεπτικών συστατικών σε παχύσαρκο, υπέρβαρο και φυσιολογικό πληθυσμό
Παρόμοια ποσοστά (%) κάτω από τη μέση εκτιμώμενη απαίτηση (Estimated Average Requirement-EAR) σε πρόσληψη βιταμινών Α, C, D, E, ασβέστιο και μαγνήσιο, παρουσιάζουν οι ενήλικες με φυσιολογικού βάρος, οι υπέρβαροι και οι παχύσαρκοι.
Πηγή: https://www.nature.com/articles/s41366-018-0143-9#access-options
Έρευνες στις ΗΠΑ και τον Καναδά καταγράφουν ότι μεγάλο μέρος των πληθυσμών των δυο χωρών δεν πληροί, λόγω της διατροφής τους, τα συνιστάμενα επίπεδα μικροθρεπτικών συστατικών. (21,22)
Τέλος, ως προς την «πανδημία» κατανάλωσης επεξεργασμένων τροφίμων (κονσέρβες, προμαγειρεμένα ή κατεψυγμένα φαγητά), σύμφωνα με την Παγκόσμια Έκθεση Διατροφής του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) και με βάση την ανάλυση περισσότερων από 23.000 συσκευασμένων τροφίμων, το 69% είναι σχετικά κακής ποιότητας και σύστασης σε θρεπτικά συστατικά, με το ποσοστό να είναι υψηλότερο σε χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος από ό,τι σε χώρες με υψηλό εισόδημα. (19)
Κατανόηση των βασικών λειτουργιών του ανοσοποιητικού μας συστήματος
Η αντίδραση του οργανισμού μας σε ξένα παθογόνα, όπως η γρίπη και η νέα ασθένεια του COVID-19, είναι ένα περίπλοκο ζήτημα.
Ορισμένες ασθένειες και λοιμώξεις μπορούν να προληφθούν ή να ελεγχθούν από την έμφυτη ανοσία του οργανισμού μας και την άμεση αντίδρασή του, όπου τα έμφυτα ανοσοκύτταρα μπορούν να αλληλοεπιδράσουν άμεσα με το παθογόνο και να το καταστρέψουν.
Υπάρχει επίσης το προσαρμοστικό ανοσοποιητικό σύστημα που περιλαμβάνει Β κύτταρα (που παράγουν αντισώματα) και Τ κύτταρα που αντιδρούν πολύ πιο αποτελεσματικά και εστιασμένα ενάντια στους ξένους εισβολείς. (23)
Εν ολίγοις, το ανοσοποιητικό μας σύστημα, η φυσική άμυνα του οργανισμού μας, είναι ένα πολύπλοκο σύστημα γενετικών και περιβαλλοντικών παραγόντων.
Και όπως έχει πει ο Καθηγητής Παθολογίας – Λοιμωξιολογίας της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού και καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Σωτήρης Τσιόδρας, «κανείς δεν έχει ανοσία και όλοι μπορούν να νοσήσουν».
Πώς μπορώ να θωρακίσω τον οργανισμό μου;
Όμως, πως μπορούμε να ενισχύσουμε το ανοσοποιητικό μας σύστημα μέσα στον σύγχρονο τρόπο ζωής μας;
Η απάντηση είναι με 10+1 απλές συνήθειες που θα εντάξουμε στην καθημερινότητά μας:
1. Προσπαθούμε να τρώμε βάσει μιας υγιεινής και ισορροπημένης διατροφής.
2. Μειώνουμε την κατανάλωση επεξεργασμένων φαγητών.
3. Μειώνουμε την κατανάλωση κρέατος.
4. Αυξάνουμε την κατανάλωση ωμέγα 3-λιπαρών οξέων και την κατανάλωση υψηλής θρεπτικής ποιότητας ψαριών.
5. Επιλέγουμε μόνον υψηλής ποιότητας συμπληρώματα διατροφής.
6. Πίνουμε 2 με 3 λίτρα νερού την ημέρα ανάλογα με τις ανάγκες του κάθε οργανισμού.
7. Περπατάμε 30 λεπτά κάθε ημέρα.
8. Διατηρούμε θετική άποψη για τη ζωή.
9. Δεν καπνίζουμε.
10. Ξεκουράζουμε αρκετά σώμα και το μυαλό μας.
11. Αποφεύγουμε την υπερβολική χρήση συμπληρωμάτων διατροφής.
Ως προς το τελευταίο, σύμφωνα με κλινικές μελέτες οι υπερβολικές δόσεις συμπληρωμάτων διατροφής και βιταμινών, αλλά και η μακροχρόνια χρήση τους, που οφείλεται κυρίως στην ανεπαρκή ή ελλιπή καθοδήγηση των κατασκευαστών, είναι πολύ επικίνδυνες.
Κάθε χρόνο, περίπου 23.000 επισκέψεις στα τμήματα Έκτακτων Περιστατικών των νοσοκομείων στις Ηνωμένες Πολιτείες αποδίδονται σε ανεπιθύμητες παρενέργειες που σχετίζονται με λήψη συμπληρωμάτων διατροφής. (24)
Μάλιστα, ορισμένες μελέτες έχουν δείξει ότι συγκεκριμένες ουσίες που περιέχονται σε συμπληρώματα διατροφής είναι υπεύθυνες για την πρόκληση καρκίνου του πνεύμονα, βλάβες στο ήπαρ και τους νεφρούς καθώς και καρδιακές προσβολές. (25)
Η θωράκιση του οργανισμού μας βελτιώνεται με μια ποικίλη, υγιεινή και ισορροπημένη διατροφή, υψηλής ποιότητας και πιστοποίησης συμπληρώματα διατροφής, λιγότερο άγχος, τακτική άσκηση και σεβασμό του περιβάλλοντος.
Γιατί σε τελική ανάλυση το τελευταίο επηρέαζε και θα επηρεάζει την ποιότητα της διατροφής και της ζωής μας.
Σημ.: Ολόκληρη η έρευνα της Genevia Lifesciences θα δημοσιευτεί τον Ιούλιο του 2020 στον ιστότοπο https://genevia.com/
Βιβλιογραφικές αναφορές:
© FAO, (2020), Q&A: COVID-19 pandemic – impact on food and agriculture, http://www.fao.org/2019-ncov/q-and-a/impact-on-food-and-agriculture/en/, [Accessed 13 April 2020]
2 Rattan Lal, (2009), Soil Degradation as a reason for inadequate human nutrition, Food Security, 1(1): 45-57.
https://www.researchgate.net/publication/46537053_Soil_degradation_as_a_reason_for_inadequate_human_nutrition, [Accessed 13 April 2020]
3 Marles. J.,(2017), Mineral nutrient composition of vegetables, fruits and grains: The context of reports of apparent of historical declines, Journal of food composition and analysis, Vol. 56, p. 93-103, available from doi.org/10.1016/j.jfca.2016.11.012, [Accessed 13 April 2020]
4 M.-S. Fan, F.-J. Zhao, P.R. Poulton, S.P. McGrath, (2008), Historical changes in the concentrations of selenium in soil and wheat grain from the Broadbalk experiment of the last 160 years , Sci. Total Environ., 389 pp. 532-538, available from doi:10.1016/j.scitotenv.2007.08.024, [Accessed 13 April 2020]
5 M.-S. Fan, F.-J. Zhao, S.J. Fairweather-Tait, P.R. Poulton, S.J. Dunham, S.P. McGrath, (2008), Evidence of decreasing mineral density in wheat grain over the last 160 years, J. Trace Elem. Med. Biol., 22, pp. 315-324, available from: doi:10.1016/j.jtemb.2008.07.002, [Accessed 13 April 2020]
6 Garvin DF, Welch RM, Finley JW. (2006) Historical shifts in the seed mineral micronutrient concentration of US hard red winter wheat germplasm Journal of the Science of Food and Agriculture. Oct;86(13):2213-2220. available from DOI: 10.1002/jsfa.2601, [Accessed 13 April 2020]
7 Davis, D. R. (2009). Declining Fruit and Vegetable Nutrient Composition: What Is the Evidence? HortScience horts 44, 1, 15-19, available from: <https://doi.org/10.21273/HORTSCI.44.1.15 [Accessed 13 April 2020]
9 Rastogi, M., Singh, S., & Pathak, H. (2002). Emission of carbon dioxide from soil. Current Science, 82(5), 510-517. available from www.jstor.org/stable/24105957, [Accessed 13 April 2020]
10 Myers, S. S., Zanobetti, A., Kloog, I., Huybers, P., Leakey, A. D., Bloom, A. J., Carlisle, E., Dietterich, L. H., Fitzgerald, G., Hasegawa, T., Holbrook, N. M., Nelson, R. L., Ottman, M. J., Raboy, V., Sakai, H., Sartor, K. A., Schwartz, J., Seneweera, S., Tausz, M., & Usui, Y. (2014). Increasing CO2 threatens human nutrition. Nature, 510(7503), 139–142. Available from https://doi.org/10.1038/nature13179, [Accessed 13 April 2020]
1 Smith, M.R., Myers, S.S. Impact of anthropogenic CO2 emissions on global human nutrition. Nature Clim Change 8, 834–839 (2018). https://doi.org/10.1038/s41558-018-0253-3, [Accessed 13 April 2020]
2 ©FAO, (20190, Mineral and Chemical Fertilizers: 2002-2017, 2019 Update: Inputs of Nitrogen, Potassium and Phosphate to Agricultural Soils from Mineral and Chemical Fertilizers, 2002-2017, http://www.fao.org/economic/ess/environment/data/chemical-and-mineral-fertilizers/en/, [Accessed 13 April 2020]
3 Jepson, P., Deaville, R., Barber, J. et al. ,(2016), PCB pollution continues to impact populations of orcas and other dolphins in European waters, Scientific Reports, 6:18573,available from doi:10.1038/srep18573, [Accessed 13 April 2020]
4 Gerber, P.J., Steinfeld, H., Henderson, B., Mottet, A., Opio, C., Dijkman, J., Falcucci, A. & Tempio, G.
2013. Tackling climate change through livestock – A global assessment of emissions and mitigation
opportunities. Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO), Rome.
5 Ptasinski, K.J, (2016), Efficiency of Biomass Energy: An Exergy Approach to Biofuels, Power, and Biorefineries, John Wiley & Sons, ISBN, 111911814X, 9781119118145, available from: https://books.google.gr/books?id=WLonDAAAQBAJ, [Accessed 13 April 2020]
6 Christy Manyi-Loh 1,2,3,*, Sampson Mamphweli 1 , Edson Meyer 1 and Anthony Okoh 2,3 ID, Molecules (2018), 23, 795; doi:10.3390/molecules23040795
7 Guyenet, S., (2011), Fast Food, Weight Gain and Insulin Resistance, Whole Health Source, [online], Available at: http://wholehealthsource.blogspot.com/2011/05/fast-food-weight-gain-and-insulin.html, [Accessed 13 April 2020]
8 Popkin, B. M., Adair, L. S., & Ng, S. W. (2012), Global nutrition transition and the pandemic of obesity in developing countries, Nutrition reviews, 70(1), 3–21. Available from doi:10.1111/j.1753-4887.2011.00456.x, [Accessed 13 April 2020]
9 Development Initiatives, (2018),2018 Global Nutrition Report: Shining a light to spur action on nutrition. Bristol, UK: Development Initiatives, [online], available from: https://globalnutritionreport.org/reports/global-nutrition-report-2018/executive-summary/, [Accessed 13 April 2020]
20 Astrup A. & Bugel S., (2019), Overfed but undernourished: recognizing nutritional inadequacies/deficiencies in patients with overweight or obesity, International Journal of Obesity, London, 43(2):219-232. Available from doi: 10.1038/s41366-018-0143-9, [Accessed 13 April 2020]
21 Dietary Guidelines Advisory Committee. (2015). Scientific Report of the 2015 Dietary Guidelines Advisory Committee: Advisory Report to the Secretary of Health and Human Services and the Secretary of Agriculture. U.S. Department of Agriculture, Agricultural Research Service, Washington, DC., available from https://health.gov/sites/default/files/2019-09/Scientific-Report-of-the-2015-Dietary-Guidelines-Advisory-Committee.pdf, [Accessed 13 April 2020]
22 Health Canada, (2012), Do Canadian Adults Meet Their Nutrient Requirements Through Food Intake Alone?, Cat. No.: H164-112/3-2012E-PDF, available from: https://www.hc-sc.gc.ca/fn-an/alt_formats/pdf/surveill/nutrition/commun/art-nutr-adult-eng.pdf, [Accessed 13 April 2020]
23 InformedHealth.org [Internet]. Cologne, Germany: Institute for Quality and Efficiency in Health Care (IQWiG); 2006-. The innate and adaptive immune systems. 2010 Dec 7 [Updated 2016 Aug 4]. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK279396/, [Accessed 13 April 2020]
24 Andrew I. Geller, Nadine Shehab, Nina J. Weidle, et al, (2015), Emergency Department Visits for Adverse Events Related to Dietary Supplements, The New England Journal of Medicine, Massachusetts Medical Society, Volume 373, Issue 16, p. 1531-1540 available from: https://doi.org/10.1056/NEJMsa1504267, [Available from 13 April 2020]
25 NHS, (2020), Vitamins and Minerals, available from https://www.nhs.uk/conditions/vitamins-and-minerals/others/, [Accessed 13 April]
Σόνια Σπηλιώτη
ΜΒΑ, MSc Τοξικολόγος, Βιοχημικός,
