Ευλογιά του ανθρώπου (smallpox),ευλογιά των αγελάδων (cowpox-δαμαλίτιδα) και ευλογιά των πιθήκων (monkeypox),
Συγγραφείς: Λαμπρινή Μαρκάκη & Μιχαήλ Ιασονίδης Γράφτηκε στις ,
Ευλογιά του ανθρώπου (smallpox)
Η ευλογιά των ανθρώπων ήταν μια εξαιρετικά μολυσματική ασθένεια που προκαλούσε λοίμωξη αποκλειστικά στον άνθρωπο. Την προκαλούσαν δυο στελέχη ιών, ο ιός Variola major και ο ιός Variola minor.
Η ασθένεια ήταν γνωστή και με τη λατινική ονομασία Variola ή Variola vera, που κατάγεται από το λατινικό various, που σημαίνει «με στίγματα», δηλ. με εξανθήματα. Στα αγγλικά αναφέρεται και ως «pox» ή «κόκκινη πανούκλα». Ο όρος smallpox χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά στη Βρετανία τον 15ο αιώνα για να ξεχωρίσει την ευλογιά από τη σύφιλη (greatpox).
Μιλούμε σε παρελθοντικό χρόνο γιατί η τελευταία διάγνωση ατόμου που προσβλήθηκε από ευλογιά με φυσικό τρόπο καταγράφηκε στις 26 Οκτωβρίου 1977 στη Σομαλία. Έκτοτε, δεν καταγράφηκαν νέα κρούσματα της νόσου.
Ο ιός της ευλογιάς προσέβαλε κυρίως τα μικρά αιμοφόρα αγγεία του δέρματος, καθώς και του στόματος και του λαιμού. Στο δέρμα, προκαλούσε χαρακτηριστικά εξανθήματα, που αργότερα μετατρέπονταν σε φυσαλίδες γεμάτες υγρό. Ο ιός Variola major προκαλούσε πιο σοβαρή μορφή της νόσου και είχε ποσοστό θνησιμότητας 30-35%, ενώ στα παιδιά η θνησιμότητα ήταν πάνω από 80%. Αντίθετα ο ιός Variola minor προκαλούσε πιο ήπια λοίμωξη με θνησιμότητα περίπου 1%. Το 80% περίπου των επιζώντων παρουσίαζαν ως υπόλειμμα χαρακτηριστικές ουλές, συνήθως στο πρόσωπο. Λιγότερο συχνές επιπλοκές (2-5%) ήταν η τύφλωση, από εξελκώσεις στον κερατοειδή, και η παραμόρφωση των άκρων λόγω αρθρίτιδας και οστεομυελίτιδας.
Η ευλογιά πιστεύεται ότι άρχισε να προσβάλλει τον άνθρωπο περίπου το 10.000 π.Χ., από τότε δηλ. που έφτιαξε κοινότητες και έγινε γεωργός και κτηνοτρόφος. Η πρώτη φυσική απόδειξη της ύπαρξής της είναι ίσως τα φλυκταινώδη εξανθήματα που παρατηρήθηκαν στο μουμιοποιημένο σώμα του Φαραώ Ραμσή V της Αιγύπτου (1150-45 π.Χ.).
Η ασθένεια προκαλούσε το θάνατο σε περίπου 400.000 Ευρωπαίους κάθε χρόνο κατά το 18ο αιώνα (ανάμεσα στους οποίους πέντε εν ενεργεία μονάρχες) και ήταν υπεύθυνη για το ένα τρίτο του συνόλου των τυφλώσεων. Η ευλογιά ήταν επίσης υπεύθυνη για την κατάρρευση του πολιτισμού των Ίνκας καθώς και της αποδυνάμωσης της αυτοκρατορίας των Αζτέκων, όπως και για το θάνατο ενός πολύ μεγάλου αριθμού ιθαγενών της βόρειας Αμερικής. Ο αριθμός των θυμάτων ήταν τεράστιος και η εξάπλωση της ευλογιάς ταχύτατη γιατί η ασθένεια ήταν άγνωστη στην αμερικανική ήπειρο, αφού την έφεραν εκεί οι πρώτοι Ισπανοί άποικοι.
Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα υπολογίζεται ότι η ευλογιά προκάλεσε 300-500 εκατομμύρια θανάτους. Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 υπολογίζεται ότι είχαμε περίπου 50 εκατομμύρια περιστατικά κάθε χρόνο παγκοσμίως. Το 1967 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) υπολόγισε ότι 15 εκατομμύρια άνθρωποι προσβλήθηκαν από την ασθένεια και 2 εκατομμύρια πέθαναν.
Μετά από επιτυχημένα προγράμματα εμβολιασμού κατά τη διάρκεια των 19ου και 20ου αιώνα, ο ΠΟΥ ανακοίνωσε την εξάλειψη της ευλογιάς το 1980 (Smallpox is dead). Μέχρι σήμερα, η ευλογιά είναι η μοναδική νόσος του ανθρώπου που έχει εξαλειφθεί πλήρως, για 2 λόγους: α. ο παγκόσμιος υποχρεωτικός εμβολιασμός και β. γιατί ήταν αποκλειστικά ανθρωπονόσος. Οι τελευταίοι εμβολιασμοί έγιναν το 1986. Στην Κύπρο υπολογίζουμε ότι εμβολιάστηκε ο πληθυσμός που γεννήθηκε πριν το 1973.
Σήμερα, ο ιός της ευλογιάς δεν απαντάται ελεύθερος στη φύση. Ο ΠΟΥ το 2002 αποφάσισε να τον διατηρήσει για ερευνητικούς σκοπούς, αλλά και για την περίπτωση που ξεσπάσει μελλοντικά νέα επιδημία. Τα δείγματα του ιού διατηρούνται σε δυο μόνο κέντρα, στο Κέντρο Πρόληψης και Ελέγχου Νοσημάτων (CDC) στις ΗΠΑ και το Κρατικό Κέντρο Βιοτεχνολογίας του Κόλτσοβο, στη Ρωσία.
Οι ιοί της ευλογιάς είναι DNA ιοί και ανήκουν στην οικογένεια Poxviridae (υποοικογένεια Chordopoxvirinae), η οποία αποτελείται από 22 γένη και μία αταξινόμητη ομάδα. Περιλαμβάνει δε 83 διαφορετικούς ιούς. Οι 11 βρέθηκε ότι προκαλούν λοίμωξη στον άνθρωπο. Από αυτούς οι 10 προκαλούν λοίμωξη σε ζώα και ανθρώπους (ζωοανθρωπονόσοι), συνήθως ελαφρά, σε αντίθεση με τον ιό Variola που προκαλούσε την σοβαρότατη ευλογιά μόνο στον άνθρωπο (ανθρωπονόσος).
Ευλογιά των αγελάδων (cowpox-δαμαλίτιδα), Edward Jenner-δαμαλισμός
Ο Έντουαρντ Τζέννερ (Edward Jenner, 17 Μαΐου 1749 – 26 Ιανουαρίου 1823) ήταν σπουδαίος Άγγλος γιατρός, που υπήρξε ο επινοητής του εμβολιασμού έναντι της ευλογιάς, και συχνά αναφέρεται ως ο «πατέρας της ανοσολογίας». Η ανακάλυψή του θεωρείται ότι έσωσε περισσότερες ζωές σε σχέση με 
οποιαδήποτε άλλη ιατρική ανακάλυψη.
Ο Τζέννερ ήταν ιδιαίτερα παρατηρητικός. Το 1788, η επιδημία ευλογιάς σε περιοχή της Αγγλίας που ζούσε, ήταν πολύ έντονη και παρατήρησε ότι όσοι γεωργοί είχαν προσβληθεί από δαμαλίτιδα (cowpox), δεν προσβάλλονταν από ευλογιά (smallpox), ενώ αντίθετα όσοι προσβάλλονταν από ευλογιά (smallpox) δεν είχαν ποτέ αρρωστήσει από δαμαλίτιδα. Οι παρατηρήσεις του αυτές δεν λήφθηκαν υπόψη τότε από τους μεγάλους καθηγητές της ιατρικής.
Με πειράματα διαπίστωσε ότι η δαμαλίτιδα μπορούσε να μεταδοθεί από άνθρωπο σε άνθρωπο με ενοφθαλμισμό και ήταν σχεδόν βέβαιος ότι αυτός ο άνθρωπος δεν θα νοσούσε από ευλογιά, δεν μπορούσε όμως να βρει κανένα να δεχτεί να του κάνει εμβόλιο δαμαλίτιδας.
Στις 14 Μαΐου του 1796, ο Τζέννερ έκανε το πείραμα του ενοφθαλμισμού σε ένα οκτάχρονο αγόρι, που ο πατέρας του δέχτηκε, παίρνοντας υγρό από φυσαλίδες γυναίκας που κόλλησε δαμαλίτιδα (Cowpox).
Μετά από λίγους μήνες ο Τζέννερ τον εμβολίασε και πάλι, αυτή τη φορά με κανονικό ιό ευλογιάς (Smallpox) και ο μικρός δεν προσβλήθηκε από ευλογιά. Σήμερα τέτοια διαδικασία θα θεωρούνταν ανήθικη, γιατί θα μπορούσε στοιχίσει τη ζωή του παιδιού. Ο Τζέννερ δε δίστασε να επαναλάβει το πείραμα και σε άλλα παιδιά, μεταξύ των οποίων στον ηλικίας 11 μηνών γιο του. Μετά την επιτυχία του πειράματος, πολλοί δέχτηκαν χωρίς δυσκολία να τους εμβολιάσει κατά της ευλογιάς.
Το 1797 υπέβαλε τα αποτελέσματα των ερευνών του στη Βασιλική Εταιρεία, η οποία τα απέρριψε. Το 1798, ο Τζέννερ υπέβαλε εκ νέου τις διαπιστώσεις του και η Εταιρεία ενέκρινε τη δημοσίευσή τους, η οποία έγινε με τον τίτλο «An Inquiry into the Causes and Effects of the Variolae Vaccinae». Ο Τζέννερ αποκάλεσε τη διαδικασία vaccination (εμβολιασμό), από τη λατινική λέξη Vacca που σημαίνει αγελάδα. Στα Ελληνικά η αγελάδα είναι δαμαλίς εξ’ ου δαμαλίτιδα και δαμαλισμός. Η λέξη vaccination ελληνοποιήθηκε σε εμβολιασμό ως σύνθετη λέξη από τα εν (μέσα) + βάλλω (εμβάλλω, εμβόλιο).
Το 1913, ο E. Steinhardt, ο C. Israel και ο R. A. Lambert ανέπτυξαν τον ιό vaccinia σε καλλιέργεια κερατοειδούς χοίρου. Το 1939 ο Allan Watt Downie έδειξε ότι τα εμβόλια κατά της ευλογιάς που χρησιμοποιήθηκαν τον 20ό αιώνα και του ιού cowpox δεν ήταν τα ίδια, αλλά ήταν ανοσολογικά σχετιζόμενα. Πιστεύεται δε ότι ο Vaccinia virus που χρησιμοποιείται πλέον στην παρασκευή των εμβολίων προέρχεται από ένα πρόγονο του τον Horsepox, που αποτελούσε τον πρόγονο του Cowpox και έχει εξαφανιστεί.
Τα νέα περιστατικά της ευλογιάς των πιθήκων (Monkeypox)
Προκαλείται από έναν ιό που μοιάζει με τον ιό της ευλογιάς (smallpox), η οποία έχει πλέον εξαλειφθεί από τον πλανήτη. Και οι δύο είναι μέλη του γένους Orthopoxvirus της οικογένειας Poxviridae. Το Monkeypox ανακαλύφθηκε για πρώτη φορά το 1958 όταν ανακαλύφθηκαν εστίες μιας ασθένειας που προκαλεί ευλογιά σε πιθήκους που χρησιμοποιούνταν ως πειραματόζωα. Πρωτοεμφανίστηκε σε ανθρώπους το 1970 στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό και τώρα είναι ενδημική στην Κεντρική και Δυτική Αφρική. Το 2020, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) ανέφερε 4.594 ύποπτα κρούσματα, από τα οποία 171 πέθαναν (θνησιμότητας 3,7%).
Μεταδίδεται από άγρια ζώα (κυρίως τρωκτικά, ζωοανθρωπονόσος) που βρίσκονται σε περιοχές της Κεντρικής και Δυτικής Αφρικής. Σπανίως η μετάδοση της νόσου γίνεται από άνθρωπο σε άνθρωπο μέσω της επαφής με δερματικές βλάβες ή σωματικά υγρά καθώς και μέσω αναπνευστικών σωματιδίων μετά από παρατεταμένη στενή επαφή σε μικρή απόσταση. Η μεταδοτικότητα της νόσου είναι μικρή. Η ανάρρωση από τη νόσο είναι συνήθως πλήρης, μέσα σε λίγες εβδομάδες, καθώς η νόσηση είναι συνήθως ήπια και αυτοπεριοριζόμενη.
Συμπτώματα
Τα συμπτώματα εμφανίζονται συνήθως μεταξύ 5 και 13 ημερών μετά τη μόλυνση, αν και μπορεί να χρειαστούν έως και 21 ημέρες για να εμφανιστούν. Τα αρχικά συμπτώματα της νόσου μοιάζουν με αυτά του κρυολογήματος και περιλαμβάνουν πυρετό, ρίγος, πονοκέφαλο, μυαλγίες, οσφυαλγία, κόπωση και μερικές φορές λεμφαδενίτιδα (διογκωμένους λεμφαδένες). Επίσης μπορεί να έχουμε συμπτώματα από το αναπνευστικό, όπως πονόλαιμο, ρινική συμφόρηση ή/και βήχα. Η ασθένεια μπορεί να οδηγήσει σε εξάνθημα ως κόκκινα εξογκώματα στο δέρμα που μπορεί να εμφανιστούν στα χέρια, στα πόδια, στο πρόσωπο, στο στόμα ή ακόμα και στα γεννητικά όργανα. Αυτά τα εξογκώματα σταδιακά θα μετατραπούν σε επώδυνες κόκκινες φλύκταινες γεμάτες πύον. Το επώδυνο εξάνθημα μπορεί να εντοπιστεί και στην ηβική περιοχή, τα γεννητικά όργανα ή περιπρωκτικά, επίσης στη στοματική κοιλότητα, και στον κερατοειδή χιτώνα. Το εξάνθημα εξελίσσεται μέχρι να σχηματιστεί εσχάρα που αποπίπτει. Η ασθένεια διαρκεί συνήθως 2-4 εβδομάδες.
Αν και τα συμπτώματα συχνά υποχωρούν μέσα σε ένα μήνα, μία στις δέκα περιπτώσεις (10%) μπορεί να αποβεί μοιραία. Τα παιδιά είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα.
Μετάδοση
Η κύρια οδός μετάδοσης του ιού της ευλογιάς των πιθήκων φαίνεται να είναι η σεξουαλική επαφή (κολπική, στοματική, πρωκτική), μπορεί όμως να μεταδοθεί και με άλλες επαφές στενού τύπου π.χ. αγκαλιά, φιλί, μασάζ, δάγκωμα, κλπ. Ο ιός μπορεί να μεταδοθεί μέσω άμεσης επαφής με εξάνθημα ή πληγές ασθενούς. Η ευλογιά των πιθήκων μεταδίδεται στους ανθρώπους μέσω στενής επαφής με μολυσμένο άτομο ή ζώο ή με υλικό μολυσμένο με τον ιό π.χ. κλινοσκεπάσματα. Αναφέρονται και περιπτώσεις μετάδοσης μέσω αναπνευστικών σταγονιδίων.
Τα μέτρα προφύλαξης περιλαμβάνουν την τήρηση των μέτρων ατομικής υγιεινής και την αποφυγή της στενής επαφής με ύποπτα κρούσματα. Αποφυγή επαφής με αντικείμενα και υλικά που έχει χρησιμοποιήσει ένα άτομο με ευλογιά των πιθήκων π.χ. σκεύη φαγητού, ποτήρια κλπ., πριν περάσουν 5 ημέρες από την επαφή τους με ασθενή.
Πόσο καιρό είναι μεταδοτική η ευλογιά των πιθήκων;
Τα άτομα που νοσούν θα πρέπει να απομονώνονται έως ότου τα συμπτώματά τους εξαφανιστούν εντελώς και μέχρι να επουλωθούν όλες οι πληγές, και να σχηματιστεί ένα νέο στρώμα δέρματος για τουλάχιστον 48 ώρες. Η ασθένεια συνήθως διαρκεί 2-4 εβδομάδες.
Η περίοδος επώασης (δηλαδή ο χρόνος από την έκθεση έως την εμφάνιση των συμπτωμάτων) για την ευλογιά των πιθήκων είναι περίπου 12 ημέρες με εύρος από 7 έως 21 ημέρες.
Συνιστάται περιορισμός μέχρι να μείνει κάποιος απύρετος για τουλάχιστον 72 ώρες, και να μην εμφανίσει νέα εξανθηματικά στοιχεία τις προηγούμενες 48 ώρες.
Διάγνωση
Επειδή υπάρχουν πολλές εξανθηματικές νόσοι που μοιάζουν, δεν θα μπορούσε κλινικά να τεθεί με ασφάλεια η διάγνωση. Επίσης η μέτρηση αντισωμάτων είναι επισφαλής επειδή υπάρχει διασταυρούμενη αντίδραση με άλλους παρόμοιους ιούς. Έτσι η πιο ασφαλής διαγνωστική προσέγγιση είναι ο έλεγχος με PCR, από δείγματα επιχρίσματος που λαμβάνονται απευθείας από μια βλάβη.
Θεραπεία
Προς το παρόν, δεν υπάρχει ειδική θεραπεία που συνιστάται για το monkeypox από τον ΠΟΥ, αλλά υπάρχουν αντιιικά φάρμακα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν, όπως το tecovirimat ή/και υπεράνοσος γ-σφαιρίνη.
Προφύλαξη-Εμβολιασμός
Το παλαιό εμβόλιο της ευλογιάς που ήταν το κλειδί για την εξάλειψη της ευλογιάς πριν από δεκαετίες, είναι εξαιρετικά αποτελεσματικό (85%) και στην πρόληψη της ευλογιάς των πιθήκων. Ωστόσο, τα αρχικά εμβόλια κατά της ευλογιάς πρώτης γενιάς (δαμαλισμός) δεν είναι πλέον διαθέσιμα στο ευρύ κοινό. Νεότερα εμβόλια με βάση τον ιό Vaccinia (VV) εγκρίθηκαν για την πρόληψη της ευλογιάς και της ευλογιάς των πιθήκων.
Συνιστάται στα άτομα των οποίων οι θέσεις εργασίας μπορεί να τους εκθέσουν σε τέτοιους ιούς, να εμβολιαστούν με ένα από τα 2 εμβόλια πριν εκτεθούν σε orthopoxvirus. Αυτό είναι γνωστό ως προφύλαξη πριν από την έκθεση (pre-exposure prophylaxis-PrEP). Τα άτομα που πρέπει να εμβολιαστούν είναι: α. προσωπικό κλινικών εργαστηρίων που διενεργεί εξετάσεις PCR για Monkeypox, β. εργαζόμενοι σε ερευνητικά εργαστήρια που χειρίζονται άμεσα καλλιέργειες ή ζώα μολυσμένα με ιό Monkeypox ή ιό Vaccinia, γ. υγειονομικοί πρώτης γραμμής στη δημόσια υγεία για σκοπούς ετοιμότητας, δ. γιατροί και νοσηλευτές που ήρθαν σε επαφή με ασθενείς με ευλογιά των πιθήκων και ε. ο στενός περίγυρος ασθενών.
Το ACAM2000 περιλαμβάνει ζώντα εξασθενημένο ιό της δαμαλίτιδας και χορηγείται με νυγμούς στην επιφάνεια του δέρματος. Μετά από έναν επιτυχημένο εμβολιασμό, θα αναπτυχθεί μια βλάβη στο σημείο του εμβολιασμού. Ο ιός που αναπτύσσεται στο σημείο αυτής της βλάβης εμβολιασμού μπορεί να εξαπλωθεί σε άλλα μέρη του σώματος ή ακόμα και σε άλλους ανθρώπους. Τα άτομα που εμβολιάζονται με ACAM2000 πρέπει να λαμβάνουν προφυλάξεις για την πρόληψη της εξάπλωσης του ιού του εμβολίου και θεωρούνται εμβολιασμένα εντός 28 ημερών. Δεν διατίθεται στην Κύπρο.
Το Imvanex (JYNNEOS στις ΗΠΑ) χορηγείται ως ζων τροποποιημένος ιός που δεν αναπαράγεται. Χορηγείται ως δύο υποδόριες ενέσεις με μεσοδιάστημα τεσσάρων εβδομάδων. Δεν υπάρχει ορατή βλάβη στο σημείο εμβολιασμού και ως εκ τούτου, δεν υπάρχει κίνδυνος εξάπλωσης σε άλλα μέρη του σώματος ή σε άλλους ανθρώπους. Τα άτομα που λαμβάνουν Imvanex/JYNNEOS δεν θεωρούνται εμβολιασμένα αν δεν περάσουν τουλάχιστον 2 εβδομάδες μετά τη λήψη της δεύτερης δόσης του εμβολίου. Μπορεί να χορηγηθεί από την ηλικία των 18 ετών, όπως και σε ανοσοκατασταλμένα άτομα. Έχει παραγγελθεί από το Υπουργείο Υγείας της Κύπρου και υπάρχουν διαθέσιμες 300 δόσεις του εμβολίου αυτού, για τις ομάδες που αναφέρονται πιο πάνω.
Συνιστάται σε σχήμα δύο δόσεων για άτομα που δεν έχουν εμβολιαστεί καθόλου και με μια αναμνηστική δόση σε άτομα που έχουν εμβολιστεί στο παρελθόν.
Επειδή ο ιός monkeypox σχετίζεται στενά με τον ιό που προκαλεί την ευλογιά, το εμβόλιο αυτό μπορεί να προστατεύσει τους ανθρώπους και από τον ιό της ευλογιάς των πιθήκων. Δεδομένα από την Αφρική δείχνουν ότι το εμβόλιο της ευλογιάς είναι τουλάχιστον 85% αποτελεσματικό στην πρόληψη της ευλογιάς των πιθήκων. Η αποτελεσματικότητα του Imvanex/JYNNEOS έναντι της ευλογιάς των πιθήκων προέκυψε από μια κλινική μελέτη σχετικά με την ανοσογονικότητα του και δεδομένα αποτελεσματικότητας από μελέτες σε ζώα.
Προς το παρόν ένδειξη μαζικού εμβολιασμού για την προστασία από την ευλογιά των πιθήκων δεν υπάρχει, λόγω των επιδημιολογικών και κλινικών χαρακτηριστικών της νόσου.
Επανεμβολιασμός μετά από έκθεση
Τα άτομα που εκτίθενται στον ιό της ευλογιάς των πιθήκων και δεν έχουν λάβει το εμβόλιο της ευλογιάς τα τελευταία 3 χρόνια, θα πρέπει να το πράξουν. Όσο πιο γρήγορα το άτομο λάβει το εμβόλιο, τόσο πιο αποτελεσματικό θα είναι.
Τα εμβόλια κατά της ευλογιάς των πιθήκων προστατεύουν αποτελεσματικά πριν από την έκθεση στους ιούς αυτούς. Πιστεύεται όμως ότι ο εμβολιασμός μετά από έκθεση σε ιό της ευλογιάς των πιθήκων μπορεί να βοηθήσει στην πρόληψη της νόσου ή να μειώσει τη βαρύτητα της. Το CDC συνιστά το εμβόλιο να χορηγείται εντός 4 ημερών από την ημερομηνία έκθεσης, προκειμένου να αποφευχθεί η εμφάνιση της νόσου. Εάν χορηγηθεί μεταξύ 4-14 ημερών μετά την ημερομηνία έκθεσης, ο εμβολιασμός μπορεί να μειώσει τα συμπτώματα της νόσου, αλλά δεν μπορεί να αποτρέψει την ασθένεια.
Εμβόλιο ή νόσηση από ευλογιά των πιθήκων
Για τα περισσότερα άτομα που έχουν εκτεθεί στον ιό, οι κίνδυνοι από τη νόσο είναι μεγαλύτεροι από τους κινδύνους από το εμβόλιο.
Μελέτες στην Κεντρική Αφρική, όπου οι άνθρωποι ζουν σε απομακρυσμένες περιοχές και δεν έχουν καλή ιατρική περίθαλψη, δείχνουν πως η θνησιμότητα ανέρχεται έως και στο 11% όσων μολύνθηκαν.
Αντίθετα, οι περισσότεροι άνθρωποι μετά από εμβολιασμό παρουσιάζουν πολύ ελαφρά συμπτώματα, όπως χαμηλό πυρετό, κόπωση, διόγκωση λεμφαδένων και ερυθρότητα και κνησμό στο σημείο χορήγησης του εμβολίου. Το εμβόλιο ACAM2000 παρουσιάζει συχνότερα και πιο βαριές παρενέργειες από το νεότερο εμβόλιο Imvanex/JYNNEOS.
Δρ. Λαμπρινή Μαρκάκη,
Παιδίατρος
