Προλαμβάνοντας την κατάθλιψη
Συγγραφέας Ευστράτιος Παπάνης Γράφτηκε στις ,
Η κατάθλιψη χτίζει τις ειρκτές της αθόρυβα, ύπουλα και απειλητικά, υψώνει τα τείχη της με διαφορετικό τρόπο για τον καθένα, εισχωρεί μέσα από ανοιχτές κερκόπορτες και υφέρπει στις χαραμάδες της ύπαρξης.
Αδιαμφισβήτητα, δεν χρειάζεται ένα δραματικό γεγονός, για να εκδηλωθεί, ενώ συχνά προσπερνά όσους αγωνίζονται καθημερινά, για να επιβιώσουν: Επειδή όσα νοηματοδοτούν τη ζωή, ακόμα και ως αυταπάτες, μπορούν να αποτρέπουν τη θλίψη.
Πολλές φορές καλύπτεται πίσω από βαθιές ανατροπές, ως συνοδευτικό σύμπτωμα σε άλλες μεγάλες διαταραχές ή νοσήματα ή εκφυλιστικές ασθένειες και σε τρικυμίες της ψυχής και του σώματος. Μπορεί να ταλανίζει την τρίτη ηλικία, να καιροφυλακτεί στο Alzheimer, να επισκιάζει ένα έμφραγμα, να καθορίζει μια αναπηρία, να στοιχειώνει κάποια νεοπλασία.
Περιθωριοποιείται, παρόλα αυτά, μπροστά στο συλλογικό, ενδίδει στη δύναμη των κοινωνικών δικτύων, κλονίζεται εφόσον υπάρχει συναισθηματική υποστήριξη των αγαπημένων, εξασθενεί από την ενδυνάμωση και τον πηγαίο έπαινο, εξαφανίζεται, όταν χαλυβδώνεται η αυταξία.
Οι περισσότεροι σήμερα γνωρίζουν ότι τα συμπτώματα της κατάθλιψης επηρεάζουν για μεγάλο χρονικό διάστημα -συνήθως πάνω από έξι μήνες- την γνωστική, κοινωνική, βιολογική και συναισθηματική ισορροπία και ανακόπτουν την εξέλιξη του ατόμου.
Αυτά μπορεί να περιλαμβάνουν κάποια από τα παρακάτω συμπτώματα:
Διαταραχές ύπνου, αυξομείωση ορέξεως-βάρους, ελάττωση ή εξάλειψη της σεξουαλικής επιθυμίας, διαρκή εξάντληση και αναίτια κούραση, ανησυχία και νευρωσικό άγχος, χαμηλή αυτοεκτίμηση, αυτοκατηγορία, απελπισία, παραίτηση, αρνητικές σκέψεις, απόγνωση και ενοχή, απώλεια ενδιαφέροντος, απόσυρση, έλλειψη κινήτρων, αυτοκτονικούς ιδεασμούς, εξάρτηση από ουσίες, υπερδιέγερση, απάθεια ή επιθετικότητα.
Τα προειδοποιητικά σημεία, που πρέπει να σημάνουν συναγερμό, εφόσον επιμένουν, τουλάχιστον για τρεις έως έξι μήνες είναι:
Οποιαδήποτε πρωτόγνωρη ή επαναλαμβανόμενη, παρατεταμένη ή έντονη, συνειδητή ή μη, σταδιακή ή εντεινόμενη αίσθηση
* ματαιότητας,
* αδυναμίας,
* παραίτησης,
* θλίψης,
* ενόχλησης και ταραχής,
* συναισθηματικής ασφυξίας,
* τέλματος και αδιεξόδου,
* μοναξιάς και αποξένωσης,
* οργής, εριστικότητας, σαρκασμού και επιθετικότητας,
* ανικανότητας συγκέντρωσης προσοχής,
* εστίασης σε αρνητικές και ασήμαντες λεπτομέρειες, που σπάνια επαρκούν για την τεκμηρίωση μιας ανήκεστης ή σοβαρής κατάστασης,
* ακούσιας μεταβολής διατροφικών συνηθειών και ιεροτελεστίας του ύπνου,
* δογματικού λόγου και ψυχαναγκαστικής εμμονής,
* τραύματος της αυτοεικόνας και αμφισβήτηση της αξίας,
* αυθαίρετης υπεργενίκευσης, αναπόδεικτης προσωποποίησης των πάντων, εμφατικής προσήλωσης στο αρνητικό,
* απαξίωσης, απογοήτευσης και αδιαφορίας για όσα πριν έδιναν κίνητρο και έναυσμα για δράση,
* έκπτωσης στα επίπεδα υγείας και στην ποιότητα ζωής.
Οσον αφορά τα συμπτώματα της κατάθλιψης κατά την παιδική και εφηβική ηλικία, όπως αυτά αποτυπώνονται στο σχολικό περιβάλλον, τα κυριότερα είναι (αν και πολλές φορές μπερδεύονται με την εκρηκτική φύση της εφηβείας): Απόσυρση από δραστηριότητες και απομόνωση, συναισθηματική αποξένωση, ακατάλληλη αντίδραση σε γεγονότα, απάθεια, έλλειψη συνεργασίας, εκρήξεις θυμού και κλάματος, ανεπάρκεια κινήτρων, ψυχοσωματικά προβλήματα, αυτοκτονικές σκέψεις ή απόπειρες, αυτοτραυματισμοί, διαταραχές όρεξης, υπνηλία ή κρίση αϋπνίας, διακεκομμένος ύπνος και πλήρης διαταραχή του ωραρίου ξεκούρασης, υπερδιέγερση ή υποδιέγερση, προβλήματα μνήμης, συγκέντρωσης και προσοχής, αναβολή στη λήψη αποφάσεων, απώλεια ελέγχου.
Εάν υποτεθεί ότι η επίγνωση του τέλους και της θνητότητας, όσο κι αν αυτή καταπνίγεται στο υποσυνείδητο, καθορίζει το ατελέσφορο των πράξεών μας, τότε κάθε διαταραχή και θλίψη μπορεί να υποκινείται από την ανυποχώρητη αίσθηση ματαιότητας, που εμφωλεύει σε κάθε στιγμή. Οποια δράση μας θυμίζει αθανασία, όπως η αγάπη, η δημιουργία, η προσφορά, το πάθος, το παράφορο και το ερωτικό, εκείνη αποτελεί το απροσμάχητο αντίδοτο στην φθορά και το έρεβος της κατάθλιψης.
Προληπτικά Μέτρα
Η κατάθλιψη ενδέχεται σταδιακά να επηρεάσει σε τέτοιο βαθμό την αντίληψη, τις σκέψεις και τα συναισθήματα, ώστε το προσωπικό αφήγημα σύντομα να καταρρεύσει και οι ερμηνείες των καταστάσεων, οι αιτιολογήσεις του περιβάλλοντος και οι αποτιμήσεις των διαπροσωπικών σχέσεων να αρχίσουν να αποκλίνουν από την πραγματικότητα ή τα λογικά δεδομένα. Η κατάθλιψη δεν έχει ανάγκη από πειστήρια, για να επιβάλλει την ισχύ της.
Η ανάληψη ευθύνης για τα πάντα, η ψευδαίσθηση ότι όλα με επικριτικό τρόπο απευθύνονται και λοιδορούν τον πάσχοντα, η ελαχιστοποίηση των θετικών και η μεγιστοποίηση των αρνητικών, οι στιγμές, που σπαταλιούνται αναξιοποίητες, η περιρρέουσα ατμόσφαιρα, που φθίνει, και οι σταθερές, που κλυδωνίζονται, συνηγορούν στον εγκλωβισμό και στην πεποίθηση ότι τίποτα δεν μπορεί να βελτιωθεί.
Η αδράνεια οδηγεί στην αυτοπαγίδευση, στη μαθημένη ανημποριά και αβοηθησία, τα πιθανά δευτερογενή οφέλη, όπως η συγκατάβαση και η προσοχή των άλλων, ενισχύουν την καθήλωση και η προσφυγή σε ειδικούς γίνεται ολοένα και πιο δελεαστική και αναπότρεπτη προοπτική.
Πριν ξεκινήσει όμως η διαδικασία αυτή, να ποιοι θα μπορούσαν να αποδειχτούν θεματοφύλακες της ψυχικής υγείας:
- Ποτέ μην διαπραγματευτείτε την αγάπη, την αξία, την αυτοεκτίμησή σας. Αυτοί οι πυλώνες της προσωπικότητας και του εαυτού ενυπάρχουν ως πεμπτουσία της ύπαρξης σας, λαμπυρίζουν αυτόφωτοι, δεν χρειάζονται απόδειξη, δεν κερδίζονται, δεν εξαρτώνται από τις ικανότητες ή τις κοινωνικές νόρμες, αλλά σας χαρίστηκαν από τη γέννηση σας -ακριβώς επειδή είστε άνθρωποι- ατόφια, αναλλοίωτα, αδιαφιλονίκητα. Και στις πιο ερεβώδεις περιστάσεις αποτελούν το θαύμα, που θα προκαλέσει την αναγέννηση.
- Μάθετε να αποδέχεστε την κριτική, μόνον εφόσον είστε βέβαιοι για τα αγαθά κίνητρα τού κρίνοντος και για τη δυνατότητά του όχι απλώς να σας παρουσιάσει το δικό του αξιολογικό σύστημα και τις παρατηρήσεις του, αλλά να προσφέρει και εναλλακτικές, εφικτές λύσεις. Η σωστή κριτική ξεκινά από την επισήμανση των θετικών σημείων των κρινομένων και δεν μπορεί να έχει τη χροιά κατηγορητηρίου ή ετυμηγορίας.
- Αποφεύγετε τη μεμψιμοιρία, τη μιζέρια, την γκρίνια την αυτολύπηση και την αδράνεια. Εκπαιδεύστε τον εαυτό σας να θέτει μικρούς, μετρήσιμους, πραγματοποιήσιμους, συναφείς με τους άμεσους προβληματισμούς σας και χρονικά προσδιορισμένους στόχους. Μην πελαγοδρομείτε και μην αναλώνεστε, επιχειρώντας να επιλύσετε μεμιάς όλα όσα σας απασχολούν. Τα προβλήματα τείνουν να οργανώνονται σε άκαμπτα συστήματα και μόνο αν διασπαστούν στα επιμέρους μπορούν να διευθετηθούν αποτελεσματικά. Η επιτυχής άρση των βασικών εμποδίων, ένα κάθε φορά, θα επιφέρει την κατάρρευση του πελώριου οικοδομήματος από μαθημένες, αναποτελεσματικές συμπεριφορές, που συντηρούν τα τέλματά σας.
- Η ευτυχία του ανθρώπου εξαρτάται από την διάθεση και την ικανότητά του να κάνει τους άλλους ευτυχισμένους. Η αληθινή πληρότητα και η ψυχική ισορροπία διασφαλίζεται, μόνο όταν λαμβάνεται συναισθηματική υποστήριξη μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα και από τις ευρείες, συλλογικές σχέσεις. Επομένως, ως αντίδοτο στην κατήφεια της εποχής, διευρύνετε και εμβαθύνετε τις αλληλεπιδράσεις σας με τους άλλους, ακόμα και με τα άτομα, που δεν ανήκουν στο δικό σας μορφωτικό, πολιτιστικό και οικονομικό επίπεδο. Η ροή της πληροφορίας θα πολλαπλασιαστεί και παράλληλα η ευημερία και η ποιότητα ζωής θα αναβαθμιστούν. Οι έρευνες δείχνουν ότι η βιολογική σας υγεία, η πρόληψη και οι συμπεριφορές, που προάγουν την ικανοποίηση, εξαρτώνται από το κοινωνικό κεφάλαιο και δίκτυα.
- Καμία φορά αρκεί και αξίζει να δώσετε άφεση σε κάθε τι που σας πίκρανε κατά το παρελθόν, να συγχωρήσετε όποιον σας αδίκησε, ειδικά αν πρόκειται για πρόσωπα της οικογένειας, παρόντα ή απόντα. Σε κάθε σύγκρουση οι αντίπαλοι θεωρούν ότι έχουν απόλυτο δίκιο και η επικοινωνία πολώνεται, επειδή όλοι αρέσκονται να ακούν και να μηρυκάζουν αποκλειστικά τη δική τους αλήθεια. Προχωρήστε, πριν το παλιό μετατραπεί σε άγκυρα, που θα σας προσαράξει σε έλος. Να θυμάστε: Η κατάθλιψη δεν είναι επιλογή και οι σκέψεις, που την εντείνουν, δεν είναι ακριβώς δικές σας. Η πρόληψη συνδέεται με το να μην αφήσετε το θρήνο, την οργή, την απελπισία να σας αποκόψουν από την ιστορικότητά σας, από το προσωπικό σας αφήγημα και από το αποτύπωμα σας στην οικουμένη. Η κατάθλιψη είναι μια παρότρυνση για στάση, για αναστοχασμό και για αναθεώρηση. Προστάζει την αλλαγή και την αναδιοργάνωση, ώστε να εξελιχθεί σε αναγέννηση. Μέχρι να το συνειδητοποιήσετε, θα έρχεται και θα σβήνει, θα επανεμφανίζεται δριμύτερη, μέχρι να αλλοιώσει οριστικά την αντίληψη της πραγματικότητας.
- Μην αμελείτε τις ιεροτελεστίες φροντίδας του εαυτού σας, τους κύκλους του ύπνου και της ξεκούρασης, τον έλεγχο της φαρμακευτικής αγωγής, που ίσως λαμβάνετε (π.χ. φάρμακα για καρδιοπαθείς – οι βήτα αναστολείς συσχετίζονται με κατάθλιψη). Ενα τεράστιο μέρος της υγιούς αυτοεκτίμησης προέρχεται από την εικόνα του σώματος. Προγραμματίστε τη ζωή σας, ώστε να συμπεριλάβει χρόνο φυσικής άσκησης και εξωτερικών δραστηριοτήτων, χωρίς όμως αυτό να γίνει με ψυχαναγκαστικό ή πιεστικό τρόπο. Η άσκηση συνδέεται με αυξημένη έκκριση ενδορφινών, αυξάνει τη θερμοκρασία του σώματος με αγχολυτικά αποτελέσματα, μειώνει τα χημικά του ανοσοποιητικού συστήματος, τα οποία συνδέονται με την κατάθλιψη. Μειώστε την καφεΐνη, τη νικοτίνη και το αλκοόλ.
Για συστηματικότερα αποτελέσματα και για τη διασφάλιση συνέπειας είναι προτιμότερο να εγγραφείτε σε κάποιον αθλητικό σύλλογο και να μετατρέψετε τη γυμναστική σε έξη (π.χ. ανεβείτε τα σκαλοπάτια αντί να πάρετε τον ανελκυστήρα κ.λπ.).
- Δεν υπάρχει επιτυχέστερος προγνωστικός παράγοντας για πιθανή κατάθλιψη από το άγχος. Εκείνη η νευρωτική κατάσταση, που σας αναγκάζει να βρίσκεστε σε διαρκή διέγερση ακόμα και γι’ αυτά, που έχουν σχεδιαστεί, για να σας δίνουν χαρά ή για όσα θα μπορούσαν να σας παρέχουν εύκολες, αλλά αξιόλογες νίκες. Τα ταξίδια, ο έρωτας, οι νέες εμπειρίες, οι φιλίες, οι συνεργασίες, τα παιδιά, οι σχέσεις και οι δράσεις είναι το αλατοπίπερο της ζωής και όχι άλγος της. Δεν βρίσκεστε σε αρένα. Αναλογιστείτε ότι αυτά, που κάποτε θα μονοπωλούν τις αγωνίες σας, θα είναι οι εσχατολογικές καταστάσεις, οι ασθένειες, η επιβίωση και τα πένθη, τα διαζύγια, η αποξένωση από αγαπημένους, οι οικονομικές δυσπραγίες και οι ταραχές του βίου, που θα αποκαλύψουν τον πραγματικό σας χαρακτήρα και την καρτερία σας. Σφυρηλατήστε την προσωπικότητά σας για εκείνες τις στιγμές και ζήστε την καθημερινότητα με χιούμορ και στωικότητα.
- Μειώστε την έκθεσή σας στο Διαδίκτυο και σε εφαρμογές όπως το Facebook, το Instagram, το Τik Tok, το YouTube κ.λπ., ειδικά αν είστε από εκείνους, που παίρνουν σοβαρά τα σχόλια ή μετρούν τα like και τα follow. Στην εποχή της αδυσώπητης και τεχνητής «εικονολατρίας» όποιος δεν γνωρίζει από φίλτρα, εξοβελίζεται εύκολα στην εξορία των social media. Η εξάρτηση από το Διαδίκτυο μπορεί να αποτελεί δείγμα κατάθλιψης. Διαγράψτε από το κινητό ή τον υπολογιστή σας τις αντίστοιχες εφαρμογές, μπείτε σε αυτές στοχευμένα και καταγράψτε το χρόνο, που αφιερώνετε).
- Ενδυναμώστε τον εαυτό σας πνευματικά, συναισθηματικά και κοινωνικά.
- Βεβαιωθείτε ότι ασκείτε έλεγχο στα γεγονότα και τις παραμέτρους της ζωής σας. Η αίσθηση του ελέγχου συνδέεται με υψηλότερη αίσθηση ασφαλείας, προβλεψιμότητας, αυτοεκτίμησης και ηρεμίας. Για να το πετύχετε αυτό μειώστε τα καθημερινά διλήμματα (η λύση σε κάθε δίλημμα βρίσκεται έξω από αυτό) εξοβελίστε την αδιάκοπη και αμείλικτη κοινωνική σύγκριση και ελαττώστε τις επιλογές στις οποίες εκτίθεστε και τις αποφάσεις, που πρέπει να λάβετε καθημερινά. Η πίεση, για να πετυχαίνετε πάντα την καλύτερη εναλλακτική, η διαρκής ανάληψη ευθύνης και η διατήρηση των παραγόντων, που σας καταπιέζουν, οδηγούν με μαθηματική ακρίβεια σε κατάθλιψη. Όσοι απλοποιούν τη ζωή τους, ρυθμίζουν την εξάρτηση τους από μόδες, συρμούς, πρέπει και αναρίθμητες δεσμεύσεις επιτυγχάνουν την πολυπόθητη αρμονία.
- «…αθάνατοι θνητοί, θνητοί αθάνατοι. ζώντες τον εκείνων θάνατον, τον δ’ εκείνων βίον τεθνέτες» Ηράκλειτος: αθάνατοι θνητοί, θνητοί αθάνατοι. Οι πρώτοι (οι αθάνατοι) ζώντας από το θάνατο εκείνων (των θνητών) κι εκείνοι (οι θνητοί), που πεθαίνουν από τη ζωή αυτών (των αθανάτων). Η ένωση των αντιθέτων, κατά τον Ηράκλειτο, που οδηγεί στην αρμονία, έρχεται με ένα τίμημα, επειδή τα επιμέρους βρίσκονται σε διαρκή σύγκρουση: Τον αποχωρισμό και τον κίνδυνο καταστροφής του συστήματος. Η αποτροπή της κατάθλιψης περνά και αυτή μέσα από τη ρύθμιση των εναντιωματικών της στοιχείων: Το αίσθημα του ανήκειν, που δεν πρέπει να γίνει εξάρτηση, οφείλει να συνδυαστεί με την τάση για αυτονομία, χωρίς να ενδώσει στη φυγόκεντρο δύναμη της αυτονομίας, γιατί θα μετατραπεί σε αποξένωση, μοναξιά και θλίψη. Η ενασχόληση με τον εαυτό μπορεί να γίνει εύκολα ναρκισσισμός και αυταρέσκεια, ενώ η υπερβολική δοτικότητα στους άλλους οδηγεί στην αποπροσωποποίηση και την απώλεια ταυτότητας.
- Το εκπεφρασμένο συναίσθημα (expressed emotion), δηλαδή η έντονη και συνεχής έκφραση συναισθημάτων, συνήθως αρνητικών, μέσα στο οικογενειακό-συντροφικό πλαίσιο, που αποδεδειγμένα μπορεί να προκαλέσει αδιέξοδα και εξάρσεις στις ψυχωσικές περιπτώσεις, ενδεχομένως να συσχετίζεται με την εμφάνιση και την επίταση της κατάθλιψης. Αν και η έκφραση των συναισθημάτων σε άτομα που μπορούν να παρέχουν κάλυψη και υποστήριξη είναι καίριο προληπτικό μέτρο για την αποτροπή της κατάθλιψης, εντούτοις πρέπει να ακολουθεί κανόνες ορθής επικοινωνίας και καλών προθέσεων, που θα εγγυηθούν την εκτόνωση των συγκρούσεων και αναγέννηση των κινήτρων.
- Αποβάλλετε από τη ζωή σας εκείνους, που τη δηλητηριάζουν.
- Καταγράψτε το οικογενειακό σας ιστορικό, για να διαπιστώσετε την ευαλωτότητα στην κατάθλιψη. Οι καταθλιπτικές συμπεριφορές μπορούν να μεταφερθούν μέσω της μίμησης προτύπων από τους γονείς στα παιδιά, να διδαχτούν μέσω της θετικής ενίσχυσης ή μέσω της διαιώνισης τραύματος, φτώχειας, πλημμελών συνθηκών υγιεινής, χρονίου στρες, φαρμακευτικής αγωγής κ.λπ.
- Μάθετε να κρατάτε καθημερινό ημερολόγιο σκέψεων και συναισθημάτων, καταγράφοντας, πέρα από περιστατικά, εικόνες, πρωταγωνιστές και γεγονότα, τι προηγήθηκε και τι ακολούθησε μια έκρηξη οργής, παραίτησης, σύγκρουσης, θλίψης, άγχους και απόγνωσης. Κάθε πρόληψη βασίζεται στην αποτύπωση της συχνότητας και των ποιοτικών στοιχείων της διάθεσης ή της έντασης μέσω αυτο-παρατήρησης και ενδοσκόπησης.
- Μειώστε τις καθημερινές σας επιλογές ή αποφάσεις και περιορίστε τα ερεθίσματα, στα οποία εκτίθεστε καθημερινά, επειδή τα περίπλοκα περιβάλλοντα συνδέονται με το άγχος. Το φορτίο του να κάνετε την πιο σωστή επιλογή και η ευθύνη της, μπορεί να μετατραπεί σε θηλιά. Δώστε στον εαυτό σας το δικαίωμα να αποφασίζει γρήγορα, ακόμα κι αν κάνει λάθος. Επομένως, μην αφιερώνετε όλη σας την ικμάδα στις καταστάσεις, μην αφοσιώνεστε ολοκληρωτικά και μην απαιτείτε να ελέγχετε τα πάντα – τα περισσότερα εξάλλου είναι πέρα από τη δικαιοδοσία μας. Καταγράψτε τα ερεθίσματα, που προηγούνται και που έπονται ενός καταθλιπτικού επεισοδίου, συνομιλήστε με τα πρόσωπα, που ήταν παρόντα, φτιάξτε έναν νοητικό χάρτη των αντιδράσεών σας, έτσι ώστε η κατάθλιψη να μην σας καταλαμβάνει εξ απήνης. Να θυμάστε πάντα πως τις περισσότερες φορές είναι το περιβάλλον σας, που ενισχύει την κατάθλιψη και μόνο αν το μεταβάλλετε ριζικά ή το απορρίψετε ολοκληρωτικά ή αν ενδυναμωθείτε απέναντι του, θα μπορέσετε να υπερβείτε τη νοσηρότητά του.
- Μάθετε για τις ραγδαίες εξελίξεις της Ιατρικής στον τομέα των αντικαταθλιπτικών (εξατομικευμένες αγωγές, αντικαταθλιπτικά, που δρουν γρηγορότερα και έχουν μακροπρόθεσμα αποτελέσματα, φάρμακα σχεδιασμένα για όσους δεν αντιδρούν στα συνήθη αντικαταθλιπτικά, οργανικοί παράγοντες, που συσχετίζονται με την εμφάνιση κατάθλιψης κ.λπ.), αλλά και της Ψυχολογίας (νέες θεραπείες πιο αποτελεσματικές και συντομότερες).
Εφηβική κατάθλιψη και απόπειρες αυτοκτονίας: Τα σημάδια, που δεν πρέπει να αγνοούνται
Υπάρχουν κάποια παιδιά, πιο ευαίσθητα, ντροπαλά και εσωστρεφή, εξίσου όμως αθώα όπως όλα τα υπόλοιπα, που ενηλικιώνονται, πριν εξαργυρώσουν την ανεμελιά της πρώτης ποίησης, που γερνούν τιθασεύοντας συναισθήματα πιο διατρητικά από όσα αντέχει η αδοκίμαστη ψυχή τους και που το μυαλό τους τυφλώνεται στην ανελέητη αντηλιά της φιλαυτίας των ενηλίκων.
Υπάρχουν παιδιά, που μέμφονται τον εαυτό τους για το γκρίζο της κοινωνίας και που στο ψηφιδωτό των αναμνήσεών τους λείπει η στοργή, η τρυφερότητα, η ανάληψη ευθυνών και ο σεβασμός της ιδιαιτερότητάς τους. Μερικά από αυτά γίνονται αργότερα χρήστες ουσιών. Αλλα χαρακτηρίζονται από εμβριθείς ειδικούς ως ελλειμματικά, παραβατικά ή με συναισθηματικές διαταραχές και μαθησιακές δυσκολίες. Κάποια αυτοκτονούν.
Στα παιδιά αυτά, που δεν είναι σαν τα άλλα, η ματιά τους δέεται για ερμηνείες που δε δόθηκαν και η σκέψη μετατρέπεται σε κολαστήριο ονείρων, που λιγοψύχησαν. Ένας επιπόλαιος και αστόχαστος λόγος, κάποιο χονδροειδές αστείο, η αδιαφορία, η σφοδρότητα μιας κριτικής, η έλλειψη κατανόησης, η γνώμη των άλλων, η σκληρότητα, ο αναίτιος ανταγωνισμός στο σχολείο, αλλά ακόμα και η μοναξιά, η αποξένωση και η αυτοεκτίμηση, που χτίστηκε σε σαθρά θεμέλια, μπορεί να γίνουν αιτίες εσωτερικού θρήνου και πένθους.
Στις παιδικές τους εμμονές παρασιτεί η χαρά, που δεν κερδήθηκε όταν έπρεπε και ενεδρεύει η λάθος στιγμή, που επικύρωσε την ανυπέρβλητη ματαίωση. Απαγορευτικό και άκαμπτο υπερεγώ, αγάπη που αδιάλλακτα παζαρεύεται για να διασωθεί και φαντασία που βαλτώνει στο ανέφικτο. Το σκηνικό του δράματος έχει στηθεί αθόρυβα και οι θεατές του ανυποψίαστοι συναινούν στο απροσδόκητο κλείσιμο της αυλαίας.
Τα παιδιά αυτά, που το χαμόγελό τους κέρωσε για να μοιάσει στην κούκλα, στην οποία κάποτε εκμυστηρεύθηκαν τη θλίψη τους, που η κραυγή τους δε βρήκε ήχο να εκφραστεί, αλλά θόλωσε τις νερομπογιές, με τις οποίες ζωγραφίστηκε η οδύνη, δεν μεγάλωσαν αναγκαστικά διαφορετικά από τα άλλα. Ανατράφηκαν και αυτά στα απομεινάρια του θεσμού της οικογένειας, μυήθηκαν στην υποκουλτούρα του νεοφιλελευθερισμού και της αστικής ιδεολογίας, θήλασαν την ανημποριά και την έλλειψη φαντασίας των γονιών να προσφέρουν το αλησμόνητο, το συναρπαστικό και το μοναδικό. Εμποτίστηκαν από τις άχρηστες ληρωδίες ενός ανάπηρου εκπαιδευτικού συστήματος και χάραξαν στο θρανίο τους τα ιερογλυφικά μιας απόγνωσης, που κανείς δεν αποκρυπτογράφησε. Και μερικά βίωσαν πολύ νωρίς την κακοποίηση, την παραμέληση και τη σεξουαλική διαστροφή.
Τα σημάδια μιας επικείμενης απόπειρας αυτοκτονίας στους εφήβους είναι δύσκολο να διαβαστούν, επειδή απαιτούν υπομονή, άσβεστο ενδιαφέρον, συναισθηματική νοημοσύνη, γνώση, αλλά κυρίως την βεβαιότητα πως κάθε παιδί είναι μοναδικό, δημιουργεί τις δικές του αξίες, που δεν μοιάζουν απαραίτητα με αυτές που τα φερέφωνα της καθεστώσας τάξης επιχειρούν να εμφωλεύσουν.
Ο έφηβος δομεί μία δική του πραγματικότητα, όπου όλα εμπεριέχουν τη γοητεία και τον κίνδυνο του πρωτόγνωρου. Η εμπειρία δεν έχει αποκτηθεί και ο υποθετικός συλλογισμός, το πολύτιμο /αν/, που εκτοξεύει την προσωπικότητα πέρα από το εδώ και τώρα, ανακατασκευάζει αλήθειες, δοκιμάζει εναλλακτικές και κρίνει τα αυτονόητα. Ολα είναι υπό αίρεση. Ακόμα και ο θάνατος δεν είναι αμετάκλητος. Ο εαυτός μεταβάλλεται καθημερινά, το προσωρινό φαντάζει αιώνιο, τα συναισθήματα και οι πεποιθήσεις έχουν νόημα μόνο όταν θωπεύουν το ακραίο. Η πληθώρα των θυμικών διακυμάνσεων, η ανεξέλεγκτη υπερευαισθησία, η ροπή προς τη σύγκρουση και την αμφισβήτηση μπερδεύουν τα άτομα, που θα μπορούσαν να διακρίνουν μία επικείμενη απόπειρα αυτοκτονίας. Γονείς, εκπαιδευτικοί, συγγενείς και φίλοι αποδίδουν τη μεταβλητότητα των συναισθημάτων στην εφηβεία και αγνοούν τον κώδικα και την ιδεοληψία της καταθλιπτικής λαίλαπας:
* Απόσυρση από δραστηριότητες, που πριν έδιναν ευχαρίστηση
* Σταδιακή πτώση της απόδοσης στο σχολείο και προβλήματα συμπεριφοράς
* Αδιαφορία για τους φίλους και τη διασκέδαση
* Απομόνωση πέρα από το συνηθισμένο
* Αδυναμία προσοχής
* Συχνή αναφορά στο θάνατο και ενασχόληση με λογοτεχνία ή μουσική σχετική με αυτοκτονίες
* Προσπέλαση ιστοσελίδων, που περιγράφουν τρόπους αυτοχειρίας ή θανάτους
* Μοίρασμα των αγαπημένων παιχνιδιών, βιβλίων, DVD κλπ σε άλλους
* Ενοχικές εκφράσεις, εγώ φταίω για όλα, οι γονείς μου θα ζούσαν καλύτερα αν δεν υπήρχα, όλοι οι καυγάδες γίνονται εξαιτίας μου, εγώ ευθύνομαι για το διαζύγιο, εμένα δεν με αγαπάει κανείς… δεν θα είμαι πια πρόβλημα… σε λίγο όλα θα τελειώσουν… κανείς δε με καταλαβαίνει… όλα είναι μάταια
* Φαντασίωση της κηδείας τους και του πόνου, που θα προκαλέσει στα αγαπημένα πρόσωπα, που το πλήγωσαν. Η αυτοκτονία στους εφήβους είναι εκδίκηση
* Αδιαφορία για την εξωτερική εμφάνιση και καθαριότητα
* Διαταραχές ύπνου και φαγητού
* Απρόκλητη επιθετικότητα και κλάμα
* Πλήξη και ατονία
* Ελλειψη θετικής αντίδρασης σε επαίνους
* Τάση για αυτοτιμωρία και ενέργειες που προκαλούν πόνο πχ. Τρύπημα σώματος
* Παράξενες σκέψεις και εμμονές, αμφιθυμία, υστερικά γέλια, εκρήξεις θυμού
* Συγγραφή σημειωμάτων αυτοκτονίας
* Εντονο ενδιαφέρον για το μέσο και τα υλικά της απόπειρας
* Τακτοποίηση εκκρεμοτήτων, καθάρισμα δωματίου και προσωπικών αντικειμένων
* Ξαφνική ευδιαθεσία μετά από μία περίοδο κατάθλιψης
* Παράπονα για πόνους, κεφαλαλγίες κλπ, που τις περισσότερες φορές δεν υφίστανται
Ο έφηβος, που έχει τα παραπάνω συμπτώματα δεν θα αποπειραθεί να αυτοκτονήσει απαραίτητα. Όμως δεν πρέπει για κανένα λόγο να αγνοηθεί, ακόμα κι αν χρησιμοποιεί την απειλή της αυτοχειρίας του για χειριστικούς λόγους. Η παραπομπή σε ειδικό είναι επιβεβλημένη, όπως και η άμεση πρόκληση συζήτησης για τις προθέσεις του. Οι αυτοκτονίες των εφήβων έχουν δεκαπλασιασθεί, όπως και τα κρούσματα κακομεταχείρισής τους, ενώ η παθογένειά αυξάνεται μέσω της μίμησης νοσηρών προτύπων, της αποξένωσης των γονέων και των ευδαιμονιστικών ιδανικών.
Ο θάνατος οποιουδήποτε παιδιού είναι ήττα για την κοινωνία μας και ευτελισμός των αξιών.
Ευστράτιος Παπάνης,
Ψυχολόγος, Επίκουρος Καθηγητής Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Αιγαίου,
